Jelenia Góra

Rozłożona w centrum Kotliny Jeleniogórskiej, jednak przyłączone do niej osiedla Cieplice, Sobieszów i Jagniątków pełzną w górę dolin Kamiennej i Wrzosówki wysoko na karkonoskie stoki. I choć dno kotliny ma wysokość niecałych 350 m n.p.m., to zabudowania Jagniątkowa sięgają niemal 300 metrów wyżej. Samo miasto mimo przyłączania kolejnych osiedli zatrzymało się w rozwoju i od końca lat 90-tych liczba jego mieszkańców stopniowo spada z ponad 93 tys. w latach 1996-98 do około 84 tysięcy obecnie.

Jelenia Góra na mapie Helwiga (XVI w.)

Wspomniane stare miasto jeleniogórskie leży u ujścia Kamiennej do Bobru, który bierze tu oddech przed przełamywaniem się przez wzniesienia Pogórza Kaczawskiego poniżej miasta (tzw. Borowy Jar). Według tradycji gród założyć miał Bolesław Krzywousty, wyprawiając się tędy do Czech przez Karkonosze w roku 1108. Ślady grodziska z tego okresu zachowały się na Wzgórzu Krzywoustego – na północny zachód od centrum miasta.

Town square in Jelenia Gora

Rynek i ratusz w Jeleniej Górze

Lokację obecnego miasta przeprowadził po najeździe mongolskim książę legnicki Bolesław II Rogatka, zwany też Łysym, warchoł dzielnicowy jakich mało, ale przy tym patron akcji osadniczej na Śląsku. Przypuszczalnie od początku Jelenia Góra posiadała prawa miejskie, brak bowiem w dokumentach wzmianki o uzyskaniu takiego przywileju w późniejszym okresie. Pod rządami książąt świdnicko-jaworskich Jelenia Góra uzyskała prawo mili, a także przywilej przetopu kowarskich rud żelaza. Po śmierci księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II oraz wdowy po nim – Agnieszki (1392) Jelenia Góra przeszła pod panowanie czeskie. Podczas wojen husyckich we wrześniu 1427 roku miasto obroniło się przed rejzą Prokopa Gołego, zniszczono jednak jego okolice. W połowie tegoż stulecia przestał istnieć zamek na dzisiejszym Wzgórzu Krzywoustego, jednak gród rozwijał się dalej – miasto nabywało przyległe wsie i dobra.

St. Erasm & Pankracy church

Wieża kościoła św. Erazma i Pankracego

Koniec XV i początek XVI wieku to złoty okres w dziejach miasta. W roku 1498 odkryto złoża złota i srebra w pobliskim Jeżowie. W roku 1502 król Czech Władysław Jagiellończyk przyznał Jeleniej Górze prawo wyboru rady miejskiej oraz prawo bicia monety. W roku 1506 rozbudowano fortyfikacje miejskie, zaś w roku 1519 kolejny przywilej królewski daje miastu prawo organizowania corocznych jarmarków. Oprócz tego od 1525 roku organizowane są cotygodniowe targi czwartkowe. Po klęsce pod Mochaczem w roku 1526 rządy w Czechach przejęli Habsburgowie. Dwa lata później doszło do emancypacji Kowar spod zależności od Jeleniej Góry – uzyskały one status wolnego miasta górniczego. Lata 40-te XVI wieku przyniosły okres klęsk – suszę, szarańczę, kontrybucje na rzecz cesarza za sprzyjanie reformacji, wreszcie wielki pożar w roku 1549.

Town hall in Jelenia Gora

Na jeleniogórskim rynku

Miasto powoli się podnosiło z upadku, zaś pod koniec XVI wieku stało się znanym ośrodkiem tkactwa. Pożar przedmieść w roku 1616 zwiastuje długi okres nieszczęść związanych z wojną trzydziestoletnią. Jesienią 1622 roku pod Jelenią Górą stanęli kozacy lisowscy pod wodzą księcia Radziwiłła, wsławieni walecznością, ale i rabunkami. Nie udało się jednak im zagrozić ufortyfikowanemu miastu. Miasto to próbowało prosperować mimo trwającej wojny, uruchamiając m.in. tkalnię cienkich płócien. W roku 1630 miasto uzyskało przywilej na handel tiulem.

Jelenia Gora - Baszta Wojanowska

Baszta i Brama Wojanowska

Niestety wraz z wojną przyszła w roku 1625 zaraza, a następnie uciążliwy kwaterunek wojsk. W roku 1632 Jelenią Górę zajęły oddziały saskie, które nałożyły kontrybucje i dokonywały grabieży. Pod koniec roku strona habsburska odbiła miasto, w którym w roku 1633 wybuchła zaraza. W roku 1634 ponownie Jelenią Górę oblegały wojska cesarskie, których ostrzał spowodował wielki pożar pustoszący zabudowania. Nic dziwnego, że Szwedzi dotarłszy pod Jelenią Górę nie mieli już co rabować, a nawet umożliwili częściową odbudowę budynków. Gdy w roku 1640 Szwedów zmuszono do odwrotu przed nacierającymi wojskami cesarskimi, doszło do kolejnych zniszczeń, a mieszkańcy opuścili miasto. Według niektórych źródeł w spustoszonej Jeleniej Górze pozostało wówczas zaledwie osiem rodzin.

Jelenia Gora - market square

Jeleniogórskie podcienia

Traktaty pokojowe podpisane w Westfalii, kończące wojnę trzydziestoletnią przyniosły długo oczekiwany spokój. Miasto odbudowano, w roku 1664 wystawiło nawet kontyngent na wojnę z bisurmanem. W roku 1669 w mieście mieszka ponad 750 dorosłych osób. W roku 1672 zbudowano wodociągi, w roku 1699 rozpoczęto produkcję batystów i woali według nowej technologii. W latach 1709-1718 wzniesiono jako tzw. “kościół łaski” za murami obecny kościół Podwyższenia św. Krzyża –  wówczas zbór protestancki. Odnotujmy tu osobliwość nazewniczą, na którą zwrócił uwagę podróżujący na koniec XVIII w. amerykański polityk John Quincy Adams w swoich Listach ze Śląska: “luteranie w tym kraju nie nazywają się tak, nie zwą się nawet protestantami, lecz ewangelikami, stąd też we wsiach, które mijamy odnajdujemy kościół katolicki i kościół ewangelicki.” 


Jelenia Góra w 1 połowie XVIII wieku na rycinie F. Wernera

Wskutek I wojny śląskiej zakończonej w roku 1742 pokojem wrocławskim Jelenia Góra przeszła pod panowanie Prus. Z tego okresu pochodzi spis ludności, który wykazał 2200 mieszkańców w obrębie miejskich murów i dalszych ok. 3600 na przedmieściach. W roku 1742 uruchomiono połączenie pocztowe z Wrocławiem, które biegło przez Kowary i tzw. Stary Trakt Kamieniogórski oraz Świebodzice i Świdnicę, później kursowały tędy również dyliżanse przewożące pasażerów. Rozpoczęto również likwidację miejskich obwarowań, a także wzniesiono nowy budynek ratusza po zawaleniu się w roku 1739 wieży starego budynku.

View towards Baszta Wojanowska

Ulica 1 Maja

Tkaniny jeleniogórskie były eksportowane do krajów europejskich, a potem także do Ameryki. Jelenia Góra stawała się również bazą coraz popularniejszych wypadów w Karkonosze. Miasto rozrastało się, toteż w roku 1862 zadecydowano o rozbiórce miejskich fortyfikacji. W roku 1866 do miasta doprowadzono linię kolejową ze Zgorzelca, zaś w roku 1867 – przez Wałbrzych z Wrocławia. Podczas II wojny światowej do końca miasto pozostawało z dala od działań wojennych i zostało zajęte przez Sowietów po kapitulacji III Rzeszy. Z uwagi na długą historię miasto posiada szereg cennych zabytków. Rynek z klasycystycznym ratuszem z połowy XVIII stulecia otaczają zabytkowe barokowe kamieniczki z podcieniami, znajduje się tu również barokowa fontanna z Neptunem, symbolizująca zasięg jeleniogórskiego handlu, mimo oddalenia miasta od morza.

St. Peter & Paul Orthodox church

Krzyże pokutne

Starszymi zabytkami są pozostałości średniowiecznych murów obronnych, w tym Baszta Wojanowska z renesansowo-barokową kaplicą św. Anny (ul. Konopnickiej), basteje: Zamkowa (Podwale) przy dawnej bramie Zamkowej, powstała w XVI wieku, przebudowana w XIX stuleciu i Grodzka z XV wieku. Przy Baszcie Wojanowskiej znajduje się barokowa brama z 1756 z herbami Prus, Śląska i miasta. Późnogotycki kościół św. Erazma i Pankracego wzniesiony po pożarze poprzedniej świątyni w roku 1552 znajduje się na północ od rynku i posiada 51-metrową wieżę. Przy wejściu do zakrystii stoi barokowy nepomuk, dawniej zajmujący most na Bobrze. Za dawną Bramą Wojanowską znajduje się wspomniany wyżej kościół Podwyższenia Krzyża Świętego – jeden z protestanckich “kościołów łaski” wzniesionych po ugodzie w Altransztadt we wrześniu 1707 roku zawartej przez cesarza Józefa I oraz króla Szwecji Karola XII (tego od polskiego króla “Lasa”), przewidującej zapewnienie wolności religijnej na Śląsku.

Exaltation of Holy Cross church

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego

Potężną kopułę świątyni wieńczy wieża, wyposażenie ma charakter barokowy, a organy umieszczono za ołtarzem. W Jeleniej Górze znajdziemy jeszcze obecną cerkiew prawosławną św. Piotra i Pawła z lat 30-tych XVIII stulecia (obok Bramy Wojanowskiej – w ścianie północnej dwa krzyże pokutne), secesyjny budynek teatru (przy skrzyżowaniu ul. Wojska Polskiego i Sudeckiej – zjazd na Karpacz) oraz budynek dawnej bielarni płótna (ul. Podwale) z początku XVIII wieku, obecnie: archiwum państwowe. Na Wzgórzu Krzywoustego znajduje się wieża widokowa z roku 1911.

Plan Jeleniej Góry autorstwa F. Wernhera (XVIII w.)

Z Jeleniej Góry centrum biegną szlaki w Rudawy Janowickie (zielony do Szwajcarki przez Wojanów), Pogórze Izerskie i Kaczawskie (zielony do Siedlęcina doliną Bobru oraz żółty do Borowego Jaru oraz Pogórze Karkonoskie (żółty do Staniszowa, Sosnówki i Karpacza). Z Cieplic – w Pogórze Karkonoskie (niebieski na Grodną oraz zielony do Mysłakowic), z Sobieszowa na Chojnik i do Podgórzyna (czerwony/czarny). Najlepszym punktem wyjściowym jest jednak Jagniątków, dokąd dociera z centrum komunikacja miejska (linia nr 15). Z różnych rejonów miasta roztaczają się ładne widoki na Karkonosze.

Sniezka from the water dam in Cieplice

Karkonosze – widok z Jeleniej Góry

MAPA

propozycje wycieczek:

W DOLINIE BOBRU

WOKÓŁ BOROWEGO JARU

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *