Sudecka księga pielgrzymia (9)

Smogorzew, Ryczyn – sedes czy refugium episcopi?

Pierwsza zachowana wzmianka o tym iż Wrocław nie był w X-XI wieku jedynym miejscem rezydowania biskupów na Śląsku pojawia się w spisanej w latach 80-tych XIV wieku dla księcia brzeskiego Ludwika I, zwanego Sprawiedliwym, Kronice książąt polskich przypisywanej kanonikowi miejskiej kolegiaty św. Jadwigi – Piotrowi z Byczyny, do której dołączono spis biskupów wrocławskich De institutione. Listę ową poprzedzała informacja że Wrocław jest trzecią siedzibą biskupią na Śląsku po Smogerowie w ziemi namysłowskiej oraz Ryczynie w ziemi brzeskiej. Sam Ludwik jak zanotowano w roku 1390, w czwartek po Pięćdziesiątnicy polecił prowadzenie wykopalisk w Ryczynie querendo episcopes (szukając [grobów] biskupów). Okoliczność owa wskazuje że Ludwik dość poważnie potraktował przytoczoną przez swojego kronikarza, przypuszczalnie w oparciu o inne źródła, wiadomość. Co ciekawe, Ryczyn, duży gród, wzmiankowany w XII-wiecznej kronice Kosmasa w relacji o najeździe Brzetysława II w roku 1093 oraz Henryka V w roku 1109,  utracił swoją rolę w XIII stuleciu, zaś Smogorzów był w okresie pisania kroniki niewielką wsią, przy czym w roku 1400 odnotowano w nim istnienie drewnianego kościoła, który być może został wzniesiony właśnie w wyniku informacji przedstawionych przez kanonika Piotra. Pierwsza wzmianka o nazwie Smogorzów / Smogrów (Smogrow villa) pochodzi zresztą z końca XIII wieku, z Księgi uposażeń biskupstwa wrocławskiego. Wysunięta hipoteza iż może doszło do zniekształcenia w XIV-wiecznej kronice nazwy Żmigród i przypisania jej położonemu w rejonie Brzegu Smogorzewowi nie znajduje większych przesłanek, choć zastanawiająca jest zbieżność tematyki ludowych legend (o smoku) związanych z obiema miejscowościami. Do dziś pozostaje zagadką czy autor Kroniki książąt polskich kierował się miejscową tradycją (brak jednak zdaje się współczesnych śladów ją potwierdzających) czy też dawnymi źródłami.

W ówczesnym Królestwie Polskim informację podaną przez kanonika brzeskiego spopularyzował Długosz w połowie XV wieku, w swoim katalogu biskupów wrocławskich. Długosz do informacji o siedzibie biskupiej dodał imiona biskupów od Gotfryda z Italii począwszy, nie potwierdzone w innych źródłach. W wersji smogorzewskiej legendy o smoku podawanej m.in. przez J. Lompę smoka  pokonał właśnie Gotfryd – pierwszy biskup Śląska. Z XV wieku pochodzą również tzw. Spominki trzemeskie zamieszczone w Kronice Mistrza Wincentego przez Teofila z Bogusławic przepisanej. Znajduje się w nich, po notce dotyczącej czasów Kazimierza Odnowiciela, zapis o przeniesieniu z Ryczyna katedry, która wcześniej znajdowała się w Smogorzewie do Wrocławia. Powyższe interpretowane jest jako możliwość czasowego przeniesienia się przez biskupów wrocławskich w okresie zamętu tzw. reakcji pogańskiej i najazdu Brzetysława w latach 30-tych XI wieku poza Wrocław. Ryczyn w XI i XII wieku, jak wskazano wyżej był znanym grodem, wymienia go przypuszczalnie jako Trecen (zniekształcenie od Recen) bulla papieża Hadriana IV z roku 1155, na czele listy grodów biskupstwa wrocławskiego. Według niektórych hipotez powyższe potwierdza iż Ryczyn był może nawet w pewnym okresie przed wydaniem bulli, w okresie rządów Kazimierza Odnowiciela i prób odtworzenia hierarchii kościelnej siedzibą biskupstwa. Czy jednak ustanowiony w roku 1051 dla Śląska, po aprobacie przez Henryka III odzyskania Śląska przez Kazimierza, biskup Hieronim, za pontyfikatu Leona IX, rezydował w Ryczynie do końca nie wiemy. Jest to prawdopodobne z uwagę na skalę zniszczeń głównych ośrodków kraju na szlaku pochodu Brzetysława, o której odnośnie Gniezna i Poznania pisze w swej kronice Anonim zwany Gallem: “a wspomniane miasta tak długo pozostały w opuszczeniu, że w kościele Św. Wojciecha męczennika i Św. Piotra apostoła dzikie zwierzęta założyły swe legowiska” oraz długi proces odbudowy Kościoła w Polsce (metropolię gnieźnieńską odtworzono dopiero w roku 1075 za rządów Bolesława Szczodrego). Obecnie prowadzone na terenie grodu ryczyńskiego prace archeologiczne (por. np. S. Moździoch, M. Przysiężna-Pizarska: Gród Recen – refugium episcopi w: Milicz. Clavis Regni Poloniae. Gród na pograniczu [red. J. Kolenda], Wrocław 2008) prowadziły do odkryć głównie śladów pochówków, natomiast nie ustalono wyraźnych śladów długotrwałego osadnictwa, choć p. M. Przysiężna-Pizarska przyznaje że nie prowadzono większych odkrywek terenu (por. Czy Ryczyn był biskupstwem? http://osi.olawa.pl/mobile/news.php?p_id=11671)

Pojawiają się również teorie iż przedstawiona w zapiskach kolejność, iż Smogorzów i Ryczyn były miejscami rezydowania misyjnych biskupów poprzedzających ustanowienie stałego biskupstwa we Wrocławiu w roku 1000, działających być może jeszcze w oparciu o obrządek słowiański. W XVI wieku informację o istnieniu w Smogorzewie kościoła i pierwsze na Śląsku szkoły (misyjnej?) z roku 966 r. spopularyzował kartograf Martin Helwig w swej wielokrotnie potem na przestrzeni stuleci kopiowanej mapie Śląska z roku 1561. Mapa obejmowała również kolejne historyczne już miejsce – Ryczyn.  Na mapie Karla Hentszela z roku 1793 pojawia się z kolei pod nazwą “Smogra” (Smogorzów) dopisek – pierwsza siedziba biskupa śląskiego z datą  966. Długoszowska tradycja “biskupstwa w Smogorzewie” i legendarnego biskupa Gotfryda przedostała się również do śląskiej sztuki – ot choćby barokowego epitafium kanonika Gebella na jednym z filarów archikatedry wrocławskiej.

smog

Smogorzów i Ryczyn na mapie Helwiga z roku 1561

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *