Karkonoski Duch Gór

Jeszcze o Rubenzahlu

Opisywany w poprzednim odcinku XVI-wieczny renesans zabobonu w krajach niemieckich nie ominął Sudetów nie tylko w aspekcie procesu grabarzy z Frankensteinu. To w 2 połowie XVI wieku zgodnie na mapie Martina Helwiga z północnej strony gór i Simona Huettela z południowej pojawia się w masywie Karkonoszy przedziwny stwór Ruebenczal vel Ruebenzagel przypominający stylizowanego kozła czy też jelenia opierającego się o drąg (Z. Michniewicz w: Rocznik Jeleniogórski 1963 przedstawił dość interesującą tezę, że owo swoiste godło Karkonoszy jest heraldycznym połączeniem elementów herbowych lokalnych rodów śląskich – Schaffgotschów <gryf> i Bibersteinów <róg jeleni / koźli>). Wprawdzie Riebenzahl pojawia się w jednej z ksiąg walońskich, datowanych na XV wiek, jednak zachowała się ona w późniejszym odpisie, więc wzmianka może być interpolacją z okresu pierwszego apogeum popularności owego indywiduum, spopularyzowanego przez Johannesa Praetoriusa. Ów literat z Lipska w 2 połowie XVII wieku, uczynił z ducha gór swoistego węża z Odry, seryjnie płodząc setki kolejnych coraz bardziej nieprawdopodobnych opowiastek o swym ulubionym bohaterze, rzekomo pochodzących od najstarszych karkonoskich górali.

W każdym razie rozpoznawalność Rubenzahla pojawiła się w XVI stuleciu, kiedy to Śnieżkę, pod wpływem błędnych pomiarów Krzysztofa Schillinga, zaczęto uznawać za jedną z najwyższych gór Europy. Filip Pareus w 1 połowie XVII w. tak opisywał wyprawę swego ojca – Dawida na szczyt w jego szkolnych latach (tj. 2-giej połowie XVI w., cyt. za: Ogród Ducha Gór 2009, nr 1): “Wskutek tak wielu i tak silnych wiatrów i zmian pogody nie ma tamta góra w zwyczaju być ujarzmiona. Lud przypisuje to złemu duchowi, który włóczy się w poniżej leżącej dolinie i często zaczepia wędrowców. Mieszkańcy nazywają go Liczyrzepą: kilku towarzyszy wtedy z zaciekawieniem nasłuchiwało ryczenia wołu z doliny, jakby to była odpowiedź ducha.” Postać ta pojawiła się również w dziełku Primitiae Silesiacae przypisywanym Franzowi Faberowi jako zakapturzona zjawa Rupicina w górach. Wspomniany już kronikarz trutnowski Huettel przypisywał Ruebenzaglowi powódź rzeki Upy w roku 1576. W roku 1597 podejrzewany o krypto-kalwinizm drukarz z luterańskiego Lipska Henning Grosse wydał w Eisleben łaciński traktat Magica, który wkrótce przetłumaczono na język niemiecki. W dziele znalazła się m.in. wzmianka o Górach Czeskich, w których pojawiał się złośliwy duch pod postacią mnicha, który wedle anonimowego autora był szatanem. Bez wątpienia skojarzenie ducha – demona z mnichem doskonale pasowało do protestanckiej wizji tradycji monastycznej znienawidzonych papistów. W końcu sam Luter odrzucił habit augustiańskiego mnicha, wziął sobie za żonę mniszkę, zaś znaczną część życia poświęcił na odwodzenie mnichów (także np. Krzyżaków) od życia zakonnego. W Lipsku kilka lat później wydano kolejne dzieło opisujące “Riesenzala” – katalog roślin i minerałów Śląska autorstwa Kaspara Schwenckfeldta z Jeleniej Góry (nie mylić z założycielem sekty spod Ostrzycy). Ten sam autor, zwany “śląskim Pliniuszem”, sporządzając wydane potem opisanie zdroju w Cieplicach, ponownie wspomniał o Riebenzalu – duchu gór, który szkodził tym, którzy go lekceważyli, przeciwstawiając go innej zjawie z Karkonoszy, która potrafiła zabijać gwarków. W roku 1612 w Krakowie luteranin Walenty Roździeński wydał poemat geologiczno-industrialny pt. Officina ferraria abo huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego. Znalazły się w nim m.in. peany na temat bogactw ziemi śląskiej, pełnej złota z Kaczawy (rzeki w rejonie Bobru), rubinów z Izery, pereł z Kwisy, ametystów z potoków okolic Ryzenbergu (Śnieżki – Karkonoszy), miedzi z Gór Ryfejskich (Rudaw Janowickich). Poeta sławił ich wykorzystanie, pisząc: gdy pod Ryzenberkiem górą potrafili / wielkość rudy zaraz tam kuźnice stawili / w nizinach u miasteczka Szmidberku [Kowary] starego / Tym przezwiskiem tak z dawna z kuźnic nazwanego/ / Miedziani zaś kuźnicy między ryfejskimi / budowali też swoje kuźnice górami / (…) Te kuźnice w pobliżu miasteczka starego / Kuperbergu – u brzegu były Bobrowego.” Osobne miejsce autor poświęcił opisowi zjaw czyli demonów górskich wśród których: “z tych duchów jeden trefny duch się ukazował / około Ryzenberku a z ludźmi kuglował. / Wszakoż, acz więc w straszliwej postawie przychodził / Do ludzi, przecię nigdy żadnemu nie szkodził. / Aż gdy mu kto pośmiech a złość jaką, / Tedy mu tym sposobem oddał krzywdę taką: / Zaćmił mu wzrok a zawiódł go kędy do błota, / z którego niźli wylazł, miał dosyć kłopota; / Abo go w wodzie zmaczał a po bagniech wodził / tak iż więc i cały dzień – nie wiedząc gdzie – chodził. / A czasem też w jasny dzień ciemnymi obłoki / Zaćmił drogę a zbudzieł deszcz i z gromem wielki.” Jak widać opis swój Roździeński oparł na Schwenkfeldzie.

Mapa Helwiga – fragment

Gdyby pisał swój poemat rok później mógłby rozszerzyć swoje informacje o nowe kompendium wiedzy o Śląsku jakie ukazało się w roku 1613 we Frankfurcie nad Odrą. Napisał je syn pastora, prawnik Mikołaj Henel a nosiło tytuł Silesiographia. Wymieniony w nim Ribenzal pojawiał się pod postacią mnicha albo starca ale potrafił też przyjąć zwierzęce kształty, w tym koguta, sowy, kruka czy największej ropuchy. W roku 1618, roku wybuchu wojny trzydziestoletniej, temat “Rubicala” podjął kalwiński kaznodzieja Gaweł Zelanski w traktacie “O złych aniołach i diabłach”, pisząc że po czeskiej stronie Karkonoszy często ukazuje się mnich Rubical, który przyłącza się do wędrowców, wiedzie ich na manowce i następnie się naśmiewa głośno aż w całym lesie słychać. W roku 1619 prawnik i kartograf Mateusz Burgklechner z Tyrolu, autor “Tyrolskiego Orła” połączył “Ruebzagela” z podaniami górników z gór Harzu o równie złośliwym duchu, skąd ów miał przewędrować w Karkonosze. Rubenzalem (Riebenzahlem) zajął się także pastor Zygmunt Scherertz w wydanym w roku 1621, w Wittenberdze dziele o demonicznych zjawach oraz Georg Katzler (przydomek artystyczny Aelurius) z Kłodzka, autor wydanej w roku 1625, w Lipsku Glaciografii. W tym samym roku radca cesarski Jakub Schuckfuss wydał uzupełnienie XVI-wiecznej Kroniki śląskiej Cureusa, w której przedstawiał obszerne nowiny na temat “Riebenzahla”, określając go jako potępionego starego francuskiego szlachcica, pojawiającego się pod postacią mnicha, starca albo skrzata. Wojna trzydziestoletnia trwała gdy, w roku 1630 świeżo upieczony członek Zakonu Palmowego vel Towarzystwa Owocodajnego Martin Opitz z Brzegu opublikował pisaną prozą łamaną przez wiersz (na wzór Don Kiszota) idyllę o nimfie Hercynii, stanowiącą w istocie panegiryk na cześć Hansa Ulryka von Schaffgotscha i jego przodków, od Gotsche Schoffa począwszy. Opitz ubrał ową pochwałę w pisaną w pierwszej osobie, rzekomą relację ze spotkania grupy towarzyszy, którzy odziani w pasterskie stroje przemierzają domenę leśnej nimfy – Karkonosze. W jednej ze scen przydługiego i nudnawego utworu wędrowcy natrafiają na wycięty w drzewie wiersz – modły do czczonego tam “boga gór” (berggott). Prowadzą wówczas dyskurs na temat natury Ruebezahla, szukając podobieństw do tej postaci w wierzeniach innych ludów (m.in. Getów) a potem napotykają czarownicę sprawującą magiczny rytuał. Wkrótce wraz z upadkiem Wallensteina w roku 1634 nastąpił upadek patrona Opitza, straconego w Ratyzbonie, a ów znalazł się poza granicami Śląska – w Rzeczypospolitej.

Wątpliwości co do natury Ribenzahla nie miał gorliwy protestant Martin Zeiller, który w swoich dziełach geograficznych o Niemczech, Czechach, Morawach i Śląsku, określił go jako nikczemnego diabelskiego upiora. Podawał też jego polską nazwę: Robazael. Być może pobytowi zbiegłego ze Śląska, wspomnianego wyże,j Martina Opitza w Gdańsku od roku 1636 zawdzięczamy fakt że w roku 1645 tamtejszy protestancki teolog Heinrich Nicolai w swoim traktacie o naturze aniołów wymienił wśród diabłów “Ruebenzabela”. W roku 1648 współbrat Opitza z Zakonu Palmowego – Hans Michael Moscherosch wydał Dyskurs historyczno-polityczny opisujący m.in. własne perypetie podczas kończącej się wojny trzydziestoletniej. Moscherosch znalazł się na Śląsku wraz z bratnią armią szwedzką i zanotował pogłoski o olbrzymach w Karkonoszach grających w kręgle z “Riebenzahlem”.

W tym też czasie Riebenzahl zaczyna się także pojawiać w książkach autorów katolickich. Jednym z nich jest autor dziejów Księstwa Świdnickiego i Jaworskiego wydanych w roku 1667 pod tytułem Phoenix redivivus (Feniks odrodzony) – Efraim Ignacy Naso, syn protestanckiego pastora z Bolesławca, który w roku 1629 przeszedł na katolicyzm. W swoim dziele Naso junior przytoczył szereg legend i opowieści z obszaru księstwa, w tym o “leśnym duchu” zwanym Ruebenzahlem czy też Rupertem vom Zahn. Jedna z nich miała stanowić świadectwo jednego z najstarszych mieszkańców Karpacza o tym jak duch ów porwał w powietrze człowieka imieniem Risch i przenosił go po różnych wsiach, sadzając na dachach kościołów, wówczas zajętych przez luteran, wreszcie przedstawił się jako diabeł (za: L. Biały: Duch Gór – Rubezahl: geneza i upowszechnienie legendy). Kolejnym po Naso był jezuita praski Bogusław Balbin, zwany “czeskim Pliniuszem”, autor opublikowanych w roku 1679 Miscellaneów z historii Czech, który zebrał dotychczasowe opowieści o Ribenzallu (Rybrcoulu), straszącym wędrowców. Balbin twierdził że ów duch nazywany był także przez mieszkańców okolic Panem Janem (Dominus Johannes) oraz że może to nie być zły duch lecz dusza pokutująca, o czym ma świadczyć to że nie czyni ludziom krzywdy. O. Balbin relacjonował też jak podczas ucieczki przed Szwedami jego współbraci przez Karkonosze, spotkali tajemniczego myśliwego, który wyprowadził ich z manowców i jak się okazało doskonale znał teren a potem nagle zniknął tak iż myśleli że to Rybrcoul, o którym krążą opowieści. Balbin przywołał też za Schuckfussem opowieść o tym jak to Ribenzall przestraszył górników chcących wywoływać złe moce w Obrzim dole. W roku 1677 Litwin stolnik żmudzki Teodor Billewicz, opisując swój pobyt w Cieplicach i wyprawę na Śnieżkę, miano Rywenzal przypisywał samej tej górze wysokiej i “samoskalistej”, wspominając jednakże że tubylcy opowiadali mu iż diabeł o tym samym imieniu tam zamieszkuje. “Myśmy go nie widzieli” – przyznawał – “ale proxime habitantes powiadali, że go immediate przed niedziel kilka widzieli.”

W każdym razie utrzymujące się wierzenia w moce nadprzyrodzone ducha gór spowodowały szybkie i zdecydowane działania ze strony Kościoła. 10 sierpnia 1681 roku krzeszowski opat cysterski Bernard Rosa poświęcił wzniesioną na Śnieżce przez hrabiego Schaffgotscha kaplicę pod wezwaniem świętego Wawrzyńca, zaś w październiku 1684 roku biskup hradecki Jan poświęcił źródła Łaby. Przypuszczalnie na działania te miały wpływ teksty jakie wyszły spod pióra człowieka zmarłego na dżumę niecały rok przed zakończeniem budowy kaplicy, który postanowił zaistnieć dzięki duchowi gór i nadał tej postaci z ludowych gadek, poezji i pism demonologicznych wymiar popkulturowy. Hanza Schultze, znanego bardziej pod pseudonimem artystycznym – Johannes Paul Praetorius (czyli Pretor). Praetorius lubił tematy okultystyczne i lubił pisać. W roku 1662 wydał w Lipsku swoją Demonologię śląskiego Rubinzala, która zawierała trzynaście opowieści z nim związanych. Trafił na podatny rynek i postanowił to wykorzystać. W tym samym roku dopisał kolejne sto trzy opowieści, rzekomo ludowe, wśród nich takie, w których protagonista przemienia się w świecę, a nawet cep, walczy z “leśną kobietą”, liże czyjś zadek, czy też podaje się za… prostytutkę. Na kontynuację czyli trzecią część “Demonologii” czytelnicy Schultzego musieli czekać trzy lata. 89 nowych opowieści oscylowało między sferą bieżącej polityki (Ruebenzahl został doradcą Cromwella, stąd jego dłuższa nieobecność w Karkonoszach, o czym donosił dobrze poinformowany mieszkaniec Lubomierza), szyderstwami z papistowskich (“papistische”) klechów i żydów a przemianą w pieniądz żuków gnojników. W roku 1672 Praetorius dołożył dodatek z trzydziestoma siedmioma opowieściami. Ruebenzahl obdarowywał w nich Trzech Króli, wypinał zadek, upijał się bardziej niż najpodlejsza świnia, zapładniał panią pułkownikową i głosił kazania. Naśmiewanie się z klechów, zakonnic, zakonników i ich obrzędów jest częstym motywem. I tak np. Rubezahl udaremnia plany jezuitów otworzenia kaplicy, gdzie mogli by sprzedawać odpusty, występując w roli kaznodziei z masą fałszywych papieskich bulli odpustowych, sprzedaje ciemnym katolikom Pater Noster, kpi jako fałszywy skazaniec z ostatniej spowiedzi. W jednym z licznych akrostychów autorstwa Schultzego, które mają wyjaśnić niby pochodzenie nazwy Rubezahla, pojawia się on jako “husyta”. G. S. Williams, analizując opowiastki Praetoriusa w: Ways of Knowing in Early Modern Germany: Johannes Praetorius as a Witness to his time, pokusił się nawet o stwierdzenie że w tych anegdotach Rubezahl stanowi “wizję ojcowskiego strażnika cnoty i obrońcy świeckiej religijności [protestanckiej] przed siłami katolickiego zła”, obracając w niwecz zwłaszcza jezuickie spiski. Schultze zarzeka się że też w swym dziele, mimo iż niektórzy mądrzy ludzie tak twierdzą, Rubezahl nie jest ani antychrystem ani złym demonem.

Ta swoista XVII-wieczna “moda na sukces” znudziła jednak w końcu czytelników i mało kto wierzył Schultzemu że korzysta z lokalnych dobrze poinformowanych na temat Rubenzahla źródeł (wśród których wymieniał m.in. godnego zaufania śląskiego duchownego czy szanowanego aptekarza z Hirschbergu), choć np. ten zarzekał się że na Śnieżce zjawiła się Leśna Kobieta (Waldweib) porośnięta mchem by stoczyć z miejscowym duchem potworny pojedynek, którego jednym z najbardziej dramatycznych momentów było werbalne naruszenie przez wyzwanego od kozoludów Rubezahla prawa do emancypacji przeciwniczki i jej odziania w “moskiewski kożuch” (zob.). Ową scenę rodzajową Schultze zakończył nagle, niczym Monty Python, ulubionym: “ale wystarczy” (doch gnug). Praetorius włożył do swojego tasiemca nawet tak znane motywy germańskich opowieści do poduszki jak szczurołap z Hameln. W opowieściach pojawiał się też ceniony w niemieckiej kulturze motyw skatologiczny, np. o prezentach z łajna, które zmieniło się potem w złoto.

Nie dziwi próba dogodzenia ówczesnemu czytelnikowi, dziwić może natomiast podejmowana później próba analizy wszystkich tych pisanych na kolanie anegdotek. Już w roku 1685 Fryderyk Lucae określał opowieści Praetoriusa jako bajdy, choć jako pobożny ewangelik uznawał że widzenia Rubenzahla mogły być mamieniem diabła.