Kościół NMP na Piasku we Wrocławiu

KOŚCIÓŁ (KLASZTORNY) NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY NA PIASKU (Beata Maria in Arena)

W latach 40-tych XII stulecia Piotr Włostowic wraz z żoną Marią ufundowali na wyspie opactwo kanoników regularnych reguły św. Augustyna z romańskim kamiennym kościołem, przypuszczalnie dwuwieżowym. Zachowany tympanon fundacyjny kościoła, znajdujący się obecnie nad wejściem do zakrystii przedstawia dzierżącą budowlę w dłoni Marię wraz z synem Świętosławem, zaś napis głosi: HAS MATRI VENIAE * TIBI DO MARIA MARIAE * HAS OFFERT HEDES * SVENTOSLAUS MEA PROLES. Jednym z dobroczyńców opactwa był książę Henryk Brodaty. W roku 1231 rozsądził na korzyść kanoników regularnych spór jaki wiedli z klasztorem ołbińskim o prawo przewozu przez Odrę we Wrocławiu aż po ujście Widawy. Z opactwem na Piasku był związany do roku 1226 kościół św. Wojciecha (potem przeszedł pod władzę biskupa wrocławskiego, który osadził tam dominikanów), a następnie, ufundowany w roku 1214 przez Henryka Brodatego, szpital św. Ducha położony na wysepce przy ujściu Oławy do Odrzycy. Do czasu likwidacji zakonu augustianów przez rząd pruski w roku 1810 do klasztoru należała większa część wyspy – poza jej pd. zach. krańcem. Przy klasztorze powstały także browar i piekarnia, zaś w jego posiadaniu były m.in. młyny wodne na rzece Oławie. W latach 30-tych XIV wieku opat Konrad z Oleśnicy zainicjował budowę nowego, gotyckiego kościoła, konsekrowanego w roku 1369 przez biskupa Przecława z Pogorzeli. Jego budowniczym był mistrz Pieszko, (Pesco) którego dziełem była także kaplica Mariacka w katedrze oraz kościół św. Marii Magdaleny. Przedsięwzięcie miało duży rozmach – powstała największa świątynia Wrocławia: budowla halowa o 7 przęsłach, orientowana, trójnawowa z absydami i emporą między parą wież. Trójnawowy chór nawiązywał do kościoła św. Urbana w Troyes. Nawę główną zwieńczyły sklepienia gwiaździste, w bocznych znalazły się sklepienia trójpodporowe. Nawa ma długość osi głównej ok. 78 metrów, zaś wysokość do sklepienia – prawie 24 metry. Kościół ozdobiono bogato polichromiami, piaskowcowymi rzeźbami (w tym 28 figur aniołów pod żebrami sklepienia nawiązujących przypuszczalnie do Apokalipsy św. Jana) i detalami kamieniarskimi. Sklepienia ukończono w roku 1390, wtedy też powstała kaplica św. Rodziny.

Pierwotnie kościół posiadał trzy dachy – nad każdą z naw, potem zastąpiono je jednym, w kolejnych przebudowach obniżonym. Wieża południowa została ukończona w 1 poł. XV wieku – nadano jej charakter strażniczy z drewnianą galeryjką i daszkiem namiotowym, wieży północnej nie dokończono. W 2 poł. XIV wieku naprzeciw wejścia do kościoła postawiono gotycką kaplicę św. Anny, która służyła jako kaplica pogrzebowa. 2 poł. XV wieku przyniosła kościołowi gotyckie wyposażenie – w tym malowidła ścienne i witraże okienne, a także kaplicę św. Antoniego oraz zakrystię (dziś kaplica tzw. zimowa). Pod koniec średniowiecza kościół mógł się szczycić okazałym zbiorem relikwii. Zniszczenia w świątyni podczas pożaru dały pretekst do barokowej przebudowy z lat 1666-67, podczas której usunięto witraże i pobielono całość wnętrza, zlikwidowano XV-wieczne lektorium. Wzniesiono kaplicę św. Krzyża – pierwszy barokowy obiekt sakralny we Wrocławiu, zaś wieża otrzymał okazały hełm z 3-piętrową galeryjką. Przetrwał on zaledwie do roku 1730, kiedy spłonął od pożaru wywołanego uderzeniem pioruna, zastąpiono go potem prostym daszkiem namiotowym. W roku 1709 rozpoczęto barokizację przyległego klasztoru, który pozostawał od rozbudowy w XIV w. w niezmienionym kształcie. Powstały – w roku 1709 wbudowana w klasztor kaplica św. Sebastiana (dziś kaplica niesłyszących z popularną wśród dzieci ruchomą szopką), a do roku 1717 – skrzydło główne od ulicy. Barokową przebudowę reszty zakończono dopiero w roku 1802. Po wspomnianym wyżej pożarze kościoła w roku 1730 otrzymał on nowe barokowe wyposażenie, najbogatsze we Wrocławiu – z ołtarzami, amboną i pięknymi stallami (widoczne na przedwojennych zdjęciach). Po zniszczeniach końca II wojny światowej zachował się jedynie ołtarz w nawie północnej, gdzie obecnie znajduje się obraz Matki Boskiej Hetmańskiej . W roku 1791 kolejny pożar zniszczył wieżę.

W roku 1810 rząd pruski przejął dobra zakonu augustianów – kościół przekazano diecezji wrocławskiej, klasztor zajęto na cele biblioteki, natomiast kaplicę św. Anny przebudowano w roku 1818 na szpital miejski. W latach 80-tych XIX wieku w kościele przeprowadzono prace konserwatorskie polegające na pobieleniu sklepień i m.in. skróceniu zakrystii oraz zburzeniu wschodniego przęsła klasztoru. W roku 1945 kościół został w 75 % zniszczony, w tym dachy, połowa sklepień, przezrocza okienne, a także całe barokowe wyposażenie. Dawna kaplica św. Anny miała więcej szczęścia – została uszkodzona zaledwie w 10 %. W roku 1948 miał miejsce pierwszy etap odbudowy kościoła – podwyższono przy tym dach do wysokości zaznaczonej śladami na wieży oraz pokryto go dachówką korytówką w miejsce barokowego łupka. Odbudowę zakończono w latach 1961-63 kiedy to odtworzono daszek wieży, obniżono dach nad zachodnim chórem i uzupełniono sklepienia, nadając wnętrzu biało-czerwony wygląd, wzorowany na średniowiecznej dekoracji. Odsłonięto dekorację wsporników sklepień. Do kościoła ściągnięto także gotyckie wyposażenie z kościołów śląskich zniszczonych podczas wojny, choć główny ołtarz Marii Panny być może pochodzi z gotyckiego wyposażenia kościoła na Piasku. Z oryginalnego, gotyckiego wyposażenia zachowała się także chrzcielnica (gotycką Pietę, która stała w kościele co najmniej od XVIII w., znajdziemy natomiast w Muzeum Narodowym we Wrocławiu). Okna fasady wschodniej otrzymały współczesne, niestety, witraże. Natomiast, wysoko pod sklepieniami znajdziemy liczne rzeźby aniołów w różnych konfiguracjach (nawet ze zwierzęciem przypominającym psa). W nawie północnej znajduje się obraz Matki Boskiej Zwycięskiej z XVII w., który hetman Stanisław Jabłonowski woził ze sobą na wyprawy wojenne, w tym pod Wiedeń w roku 1683. Obraz zasłynął łaskami w Mariampolu – “miasteczku Maryi” założonym przez hetmana, skąd po II wojnie światowej został przewieziony do Wrocławia. Poniżej obrazu w oszklonej “trumience” umieszczone są rówież przywiezionez Mariampola relikwie św. Wiktora papieża.