Sobótka

Miasteczko, ok. 7000 mieszkańców nad Czarną Wodą, na skraju Równiny Wrocławskiej stanowi od stuleci bramę Masywu Ślęży. Pierwsza wzmianka o Sobótce jako osadzie targowej (forum sub monte) pochodzi z bulli papieża-cystersa Eugeniusza III z października roku 1148. Bulla owa adresowana jest do Arnulfa – opata ecclesie sancte Marie de monte Silencii, znajdującego się wówczas na szczycie Ślęży albo pod tym szczytem kościoła kanoników regularnych fundacji Piotra Włostowica, sprowadzonych z Arrovaise. Papież wziął w dokumencie pod opiekę klasztor i jego posiadłości – górę i targ pod górą.

Sobótka i Górka na mapie Helwiga (XVI w.)

Mniej więcej w tym samym czasie biskup Walter z Malonne, budowniczy romańskiej katedry wrocławskiej na prośbę Piotra Włosta, jego żony Marii i syna Świętosława przyznał kościołom Najświętszej Marii Panny we Wrocławiu i na górze Ślęży (in monte Silencii), przy ich konsekracji, dziesięciny z szeregu wsi. Ten drugi kościół nazwano montana ecclesia, kościołem górskim. Dokument biskupa Waltera wymieniał należące do kanoników regularnych reguły św. Augustyna sąsiednie wsie, w tym m.in. Strzeblów (Scrobis) oraz Tschanscową, łączoną z obecnym Mysłakowem.


Pod kościołem św. Anny

W granicach dóbr ślężańskich kanoników, zgodnie z dokumentem wskazującym że nadania dokonał książę Władysław z ojcem Bolesławem Krzywoustym (zatem do roku 1138), obok targu w Sobótce i wymienionych wsi, znajdowały się także dzisiejsze osady Strzegomiany, Biała, Wiry, Zebrzydów, Strzelce (osada myśliwska) i Chwałków, gdzie znajdował się młyn. Pod koniec lat 40-tych XII wieku, kanonicy regularni przenieśli swoją główną siedzibę do Wrocławia – najpierw do kościoła św. Wojciecha, potem na wrocławską wyspę Piasek, gdzie Piotr Włostowic, jego żona Maria i syn Świętosław ufundowali klasztor oraz romański kamienny kościół. W kluczu sobótczańskim powstał dom zakonny w Górce, być może w dawnym palatium samego komesa Włosta.  Swój początek kanonicy regularni wywodzą od św. Augustyna, który pod koniec IV wieku zorganizował dom zakonny w Tagaście, w rzymskiej Afryce Północnej, a potem zgromadzenie żeńskie w mieście Hippo Regius, do którego wysłał list określający zasady postępowania. Jednakże nie powstało wówczas żadne sformalizowane zgromadzenie na szerszą skalę.


Sobótka w 1 poł. XVIII wieku na rycinie F. Wernhera

Kanonikami nazywano wspólnotę duchownych w miejscowościach, gdzie istniała siedziba biskupa, dla której to wspólnoty w kolejnych wiekach określano różne zasady postępowania, wzorowane na pismach Ojców Kościoła. W roku 1063, podczas reform w Kościele związanych z osobą Hildebranda, późniejszego papieża Grzegorza VII, papież Aleksander II zatwierdził nowe zasady, oparte właśnie na liście św. Augustyna do sióstr z Hippony, z 1. połowy V stulecia. Reguła ta rozpowszechniła się w kolejnym stuleciu, w którym kanonicy zaczęli składać uroczyste śluby. W roku 1139, podczas soboru laterańskiego, papież Innocenty II zobowiązał wszystkich kanoników regularnych do stosowania reguły augustiańskiej. Od tej pory rozpoczął się rozwój zgromadzenia, które prowadziło głównie działalność kaznodziejską. Jak widać powyżej – bardzo szybko, właśnie w czasie reformy Innocentego II, trafiło ono na Śląsk. Kanoników regularnych reguły św. Augustyna nie należy mylić z augustianami, zgromadzeniem, które powstało w roku 1254, w wyniku połączenia szeregu kongregacji eremickich w Europie.

Polanka pod Wieżycą
Widok na Sobótkę ze zboczy Wieżycy

Nazwa Sobótka (Sobath) wymieniona w 1193, w bulli papieża Celestyna III, opisującej posiadłości zakonne kanoników regularnych u podnóży Ślęży, pochodzi od miejscowych targów, które odbywały się w soboty. Dokument papieski wymienia również niezidentyfikowaną wieś Wino (Vino), w której rejonie uprawiano winorośl. Zakładanie winnic przez zakony na terenie Śląska i pozostałych ziem polskich związane było głównie z produkcją wina do celów liturgicznych i uniknięciem w ten sposób konieczności sprowadzania go z krajów niemieckich, Węgier czy południa. Wraz z rozwojem monastycyzmu na ziemiach polskich w XII stuleciu, zwłaszcza, jeśli chodzi o sieć klasztorów cysterskich rozpoczęto uprawę wina – od ziemi lubuskiej po płocką. Na Śląsku, oprócz winnic pod Sobótką, produkowano wino w Trzebnicy (gdzie mamy, podobnie jak na pd. wsch. od Sobótki – Winną Górę), Jaworze, Lwówku i Wrocławiu. Dokument papieża Innocentego III z lutego 1216, wydany dla trzebnickich cysterek wzmiankuje hodowlę winorośli w Ścinawie, Stobnie i rejonie Milicza (Ostrovici). W bulli z roku 1250 papież Innocenty IV objął protekcją rejon Ślęży i znajdujące tam kościoły (ecclesiae ipsius montis). 

Kościół świętego Jakuba Starszego

Sobótka podczas rozbicia dzielnicowego była częścią księstewek śląskich Piastów i dzieliła ich losy, pozostając w posiadaniu kanoników. W roku 1221 książę Henryk Brodaty na prośbę opata Witosława nadał Sobótce prawa miejskie na tzw. prawie średzkim. W XIV wieku otoczenie Masywu Ślęży wraz z górecko-sobócką prepozyturą pozyskał od księcia ziębickiego Mikołaja konsolidujący ziemie śląskie Bolko II Mały, lecz wkrótce potem przypadły one Królestwu Czech. I właśnie z końca XIV wieku, z roku 1399 pochodzi przywilej króla czeskiego Wacława IV wyrażające zgodę na osadzenie Sobótki jako miasta. Jego patronem został niezwykle popularny w średniowieczu apostoł św. Jakub Starszy, ten sam, do którego sanktuarium w Compostelli ciągnęły tłumy pątników z całej ówczesnej Europy.

Sobótka i Górka (na dole) w XVIII w. wg F. Wernhera

Sobótka była miastem otwartym, pozbawionym obwarowań, co spowodowało, że husyci idący przez Śląsk w roku 1428 nie mieli żadnych trudności z jego splądrowaniem. Miasteczko odradzało się powoli, a okres największej pomyślności przypadał, podobnie jak w wielu podsudeckich miejscowościach na wiek XVI. Nie wyciągnięto jednak lekcji z zawieruchy husyckiej i w dalszym ciągu nie wzniesiono obwarowań, pozostając na oparciu linii obrony na ścianach domostw leżących przy rogatkach miasta.

Mnich

Rzeźba “Mnich” przy drodze na Przełęcz pod Wieżycą

Podczas wojny trzydziestoletniej sprzymierzone z cesarzem oddziały saskie w roku 1633 spustoszyły Sobótkę, niszcząc m.in. kościół farny, kościół św. Anny i ratusz. W toku całej wojny miasteczko znacznie się wyludniło (zginęło lub opuściło je ok. 80 % mieszkańców). Wielki pożar w lipcu 1730 roku strawił całą zabudowę miejską wraz z ratuszem, a w odbudowie przeszkadzały wojny między Prusami a Austrią o Śląsk. Podczas wojen napoleońskich oddziały wirtemberskie ograbiły miasto. W roku 1810 rząd pruski zlikwidował zakon kanoników regularnych i zawłaszczył jego dobra, w tym Sobótkę. W roku 1848 w okolicy miasta doszło do buntów chłopskich stłumionych przez żołnierzy ze świdnickiego garnizonu. W roku 1885 doprowadzono do Sobótki linię kolejową z Wrocławia, pociągniętą następnie (1898) do Świdnicy. Pod koniec II wojny światowej w okolicach Sobótki przebiegał od lutego 1945 front, którego nie potrafiły przerwać oddziały Armii Czerwonej. Niemcy mieli na Ślęży posterunek obserwacyjny, a wybrzuszenie frontu w tym rejonie mogło stanowić przyczółek do odsieczy dla Festung Breslau. Toczące się do maja walki zaowocowały poważnymi zniszczeniami miasta

Sobotka - St. Anne' s church

Kościół św. Anny

Sobótka zachowała podłużny ryneczek, typowy dla osady targowej. Nad jego centrum góruje  bryła kościoła parafialnego św. Jakuba Starszego wzniesionego na przełomie XIV i XV wieku, odbudowanego w stylu barokowym po pożarze w roku 1730. Pożaru tego dotyczy inskrypcja na portalu północnym kościoła: “„Kościół ten i miasto w ciągu dwóch godzin spalone doszczętnie przez podstępnie wzniecony ogień”. Świątynia charakteryzuje się wysoką wieżą na planie kwadratu, podczas walk w roku 1945 została spalona. U wejścia do kościoła w ścianę wmurowano romańską rzeźbę lwa, który pierwotnie być może zdobił portal wejściowy. W pobliżu kościoła przeprowadzono odnogę drogi św. Jakuba. Obok kościoła, w południowej pierzei rynku znajduje się dawny renesansowy szpital kanoników regularnych, obecnie mieści się w nim Muzeum Ślężańskie. Na portalu z wizerunkiem łabędzia (herb rodu Duninów, potomków Piotra Włosta) umieszczono datę 1568. W ogrodzie znajdziemy lapidarium ze znaleziskami z okolicy.

Romanesque lion in the wall of St. James church

Lew romański przy wejściu do kościoła św. Jakuba

 Przy skrzyżowaniu dróg z Wrocławia i Świdnicy stoi halowy kościół gotycki św. Anny z XIV-XV wieku (barokowy hełm wieży pochodzi z XVIII w.), do którego dawniej odbywały się liczne pielgrzymki z okolic. Obecnie świątynia nosi także tytuł: Sanktuarium Najświętszej Marii Panny – Matki Nowej Ewangelizacji (?). We wnętrzu zachowała się łaskami słynąca, gotycka figura świętej patronki, rzeźbiona w lipowym drewnie, przypuszczalnie z XIII stulecia. Według tradycji jest o wiek starsza i została przywieziona z Rusi przez małżonkę Piotra Włosta. Na wyposażeniu świątyni znajdują się również trzy kolejne późnogotyckie rzeźby – przedstawieni są na nich: Matka Boska z Dzieciątkiem, św. Jadwiga Śląska i św. Mikołaj (tu ciekawy artykuł o wyposażeniu świątyni). Przy wschodniej fasadzie kościoła przycupnęła rzeźba kultowa tzw. “Grzyb” oraz lew o romańskim charakterze, typowy dla istniejącego pod Ślężą w XII stuleciu warsztatu związanego z kanonikami regularnymi (lwy zdobiły także grobowiec Włostowiców w opactwie ołbińskim, zdemolowany przy udziale wrocławskiego “mecenasa sztuki” Heinricha Rybischa.

Renaissance tenement house in Sobotka

Brama Muzeum Ślężańskiego

 W dawnym osiedlu Górka (dziś Sobótka Zachodnia) XIX-wieczny pałac (obecnie hotel) przebudowany z dawnego opactwa kanoników regularnych Wedle części badaczy zakonnicy przed pobytem w Górce zajmowali szczyt Ślęży, gdzie pojawili się pod koniec lat 30-tych XII stulecia. Według badań K. Stali i A. Kadłuczki (por. artykuły K. Stali w: “Wiadomości Konserwatorskie” nr 27/2010 i 28/2010) obiekt w Górce mógł powstać już w XII wieku jako palatium Piotra Włosta wraz z przylegającym kościołem i zostać następnie przekazany kanonikom regularnym, którzy po budowie klasztoru na Piasku we Wrocławiu, przebudowali go i utworzyli tu prepozyturę, wzmiankowaną w bulli papieża Innocentego IV z roku 1250. Z roku 1320 pochodzi wzmianka o zesłaniu do Górki przez opata kanoników we Wrocławiu Henryka Calvusa (Łysego) jego poprzednika, który doprowadził do rozprężenia w zakonie.

Wnętrze kościoła św. Anny

Rozbudowany w 2-giej połowie wieku XVI w duchu renesansu obiekt przekształcono po wyrzuceniu kanoników przez rząd pruski w roku 1810 na “romantyczną” rezydencję. Mimo “artystycznego” wandalizmu tych czasów zachowały się  starsze elementy kamieniarskie, w tym lwy romańskie (przy bramie od części mieszkalnej) i piaskowcowe epitafium z 1588 r. Całość otacza park przechodzący w las na zboczach Ślęży. Sobótka stanowi popularny punkt wyjściowy na Ślężę, której szczyt oddalony jest o około 5,5 kilometra, a gęsta sieć szlaków turystycznych (czerwony, żółty i tzw. “czarny niedźwiedź” prowadzą z Sobótki na Ślężę, niebieski wiedzie na Ślężę z Sobótki Zachodniej) i rowerowych pozwala na zaplanowanie różnych wariantów przejścia.

Palace in Sobotka-Gorka

Dawny zespół klasztorny w Górce przebudowany na pałac w XIX w.

MAPA

PROPOZYCJE WYCIECZEK

na ŚLĘŻĘ

 

GALERIA DODATKOWA – KOŚCIÓŁ ŚW. ANNY

Fasada zachodnia kościoła

Gotyckie figury – św. Anna Samotrzecia i św. Jadwiga śląska

Ambona

Widok na prezbiterium

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *