Katedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu

… czyli o Wrocławiu słów kilka

KATEDRA ŚWIĘTEGO JANA CHRZCICIELA

Jak się przypuszcza, pierwotna, kamienna świątynia przedromańska, pamiętająca czasy ustanowienia biskupstwa wrocławskiego przy okazji zjazdu gnieźnieńskiego w roku 1000, została częściowo zniszczona podczas najazdu czeskiego Brzetysława II w roku 1038. Odbudowano ją w 2 poł. XI stulecia jako świątynię wczesnoromańską. Jednak większa romańska bazylika, również z kamienia o trzech nawach i dwuwieżowej fasadzie powstała dopiero w 2 poł. XII wieku. Jej budowę zainicjował biskup Walter z Malonne, który powołał także kapitułę katedralną oraz ustanowił w kościele stały chór gregoriański według wzorca z francuskiego Laon tzw. „officium Laudunese cum canto”. Z ówczesnej bazyliki, której budowę ukończono już za biskupa Żyrosława II – w latach 70-tych XII stulecia zachowała się uszkodzona poważnie podczas II wojny światowej romańska figura patrona – św. Jana Chrzciciela, która po rekonstrukcji znajduje się obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym. Na początku 2 poł. XIII wieku biskup Tomasz I Rawicz oraz książę Henryk III Biały podjęli budowę gotyckiego, trójnawowego założenia, które otrzymało pierwszy na terenie Polski system przypór przenoszących parcie sklepień. Stosunkowo długie prezbiterium (chór) z prostokątnym obejściem, podobnym do architektury cysterskiej oraz mendykanckiej (choć możliwe że sam kształt nawiązuje do katedry w Laon) i z wczesnogotyckim sklepieniem ukończono do roku 1272 i wtedy też świątynię konsekrował biskup Tomasz II Zaremba. Stało się ono wzorem dla katedry wawelskiej, gdzie też miejsce było ograniczone.

2 poł. XIII wieku to także okres budowy w pobliżu szkoły katedralnej, w której wykładał m.in. sławny Erazm Ciołek, zwany Witelonem. Pod koniec tegoż stulecia rozpoczęto stawianie w miejscu romańskiego korpusu gotyckiej nawy z markowanym transeptem, którą ukończono za biskupa Nankiera w 1 poł. XIV wieku. Nowy korpus otrzymał pośrodku sklepienia gwiaździste a w nawach bocznych przeskokowe. Dalszy okres to dostawianie kolejnych, kilkunastu w sumie, kaplic – pierwszą z nich była położona na osi katedry kaplica Mariacka (2 poł. XIV w. – tzw. mały chór). Najpierw powstały kaplice przy nawie południowej (XIV w.), potem przy nawie północnej (pocz. XV w.). W roku 1409 wzniesiono przedsionek przy portalu północnym, gdzie sprawowano biskupie sądy, nadbudowany w 2 poł. XV wieku z dodaniem wieżyczki zwanej „latarnią zmarłych”, zniszczonej podczas wielkiego pożaru roku 1759 i odtworzonej dopiero w l. 90-tych XX wieku. W roku 1416 ukończono budowę wieży północno-zachodniej, która otrzymała gotycki ostrosłupowy hełm o wysokości ok. 40 metrów. Hełm ten uległ zniszczeniu podczas pożaru w roku 1540, który uszkodził również poważnie sklepienie nawy głównej, zastąpione potem sklepieniem krzyżowym bezżebrowym. W roku 1580 przystąpiono do odbudowy zwieńczenia wieży, kończąc w tym samym czasie sąsiednią wieżę południową. Obie wieże otrzymały wówczas renesansowe hełmy. W latach 60-tych XV w. dostawiono przedsionki południowy z figurą św. Wincentego Lewity na ścianie zewn. elewacji i portyk zachodni – bogato zdobiony kolumienkami i figurami, w części wykorzystując elementy pochodzące z wcześniejszych katedr. Znajdziemy tu m.in. romańskiego, wygładzonego przez stulecia lwa, przedstawienie sceny Zwiastowania NMP, św. Piotra, Pawła, Jana Ewangelistę i Jana Chrzciciela, Jadwigę, Barbarę, Wacława, Wojciecha czy św. Hieronima (w kapeluszu będącym symbolem kardynalatu) – z lwem i bez lwa. XV wiek to także okres budowy portyku na elewacji północnej osłaniającego wspomnianą wyżej figurę św. Jana Chrzciciela oraz studzienkę. W roku 1517 dotarł do Wrocławia renesans, którego najwcześniejszym dziełem był portal zakrystii. 2 poł. następnego stulecia to z kolei rozwój baroku – w roku 1672 wzniesiono kaplicę Najświętszego Sakramentu z kopułą i latarnią, pod koniec tegoż stulecia kaplicę św. Elżbiety oraz figurę Niepokalanej na placu przed kościołem (1698). Pełnię baroku reprezentuje kaplica Bożego Ciała z lat 1716-24 ufundowana przez ówczesnego biskupa – elektora Palatynatu reńskiego Franza Ludwiga Neuburga oraz kaplica Zmarłych z połowy XVIII stulecia. Niedługo potem, w roku 1759 wielki pożar niszczy dachy naw, hełmy wież i gotyckie zwieńczenie elewacji zachodniej. Odbudowano je już w duchu klasycyzmu, zamurowując okna w szczytach zachodnim i wschodnim, zaś wieże otrzymały proste blaszane daszki. 2 poł. XIX wieku i początek XX wieku to prace restauracyjne realizowane na sposób pseudogotycki – ozdobiono wtedy przedsionek zachodni, zaś wieże otrzymały różniące się od siebie niewysokie hełmy. Część rezultatów tychże prac, w tym pseudogotyckie empory usunięto podczas kolejnej serii prac w latach 30-tych XX wieku, otwierając m.in. okna ściany pd. prezbiterium. W roku 1945 katedra została zniszczona w 75 %. Pierwszy etap jej odbudowy był realizowany w l. 1946-51 – odtworzono wtedy sklepienia nawy na podstawie fragmentów sklepienia XVI-wiecznego, usunięto tynki we wnętrzu, odsłonięto arkady chóru, w okna wstawiono współczesne witraże, przebudowano prospekt organowy. Wieże oraz część kaplic otrzymały tymczasowe daszki, kryte papą. W roku 1968 rozpoczęto drugi etap prac, odtwarzając szczyt gotycki elewacji zach. oraz odbudowując zwieńczenia kaplic św. Jana Chrzciciela i Mariackiej w formie gotyckiej. W roku 1991 wykonano nowe hełmy wież zachodnich o wysokości 37 metrów (łączna wysokość wież to 91 metrów), wg projektu Edwarda Małachowicza, nawiązujące do domniemanej formy dawnego hełmu gotyckiego wieży północnej. We wnętrzu poza barokowym wystrojem kaplic bocznych znajdziemy m.in. w prezbiterium późnogotycki ołtarz (tryptyk) Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny z roku 1522, figurę Matki Boskiej oraz świętych Jana Chrzciciela, Krzysztofa i Jadwigi.