Wieś w dolinie Nysy Kłodzkiej, wzmiankowana w Kronice Anonima zwanego Gallem, powstała podczas najazdu na Śląsk czeskiego księcia Brzetysława II w roku 1096, który wzniósł tu konkurencyjną dla pobliskiego Barda strażnicę. Pod koniec XII stulecia gród znalazł się we władaniu rodu Pogorzelów, którzy w roku 1210 ufundowali na jego miejscu prepozyturę kanoników regularnych, którą kierował członek rodziny fundatorów – Wincenty. Klasztor otrzymał nadania od księcia Henryka Brodatego w rejonie Przesieki Śląskiej. W roku 1243 Wincenty został opatem kanoników regularnych z wrocławskiego Piasku. Kilka lat później kanonicy postanowili opuścić Kamieniec.
Kamieniec Ząbkowicki na mapie Helwiga (XVI w.)
Biskup wrocławski Tomasz przekazał wówczas klasztor cystersom z Lubiąża i mimo protestów kanoników regularnych postanowienie to zatwierdził w roku 1248 legat papieski Jakub Pantaleon – przyszły papież Urban IV. Współbracia św. Bernarda z Clairvaux przybyli do Kamieńca w roku 1249 i w roku 1251 otrzymali potwierdzenie praw do klasztoru przez papieża Innocentego IV.
Szybko dzięki książęcym przywilejom i gospodarności opactwo uzyskało rozległe włości (ponad 30 osad i folwarków) i znaczny na Śląsku autorytet. W roku 1262 Urban IV wydał dla klasztoru bullę protekcyjną. Kamienieccy cystersi pełnili m.in. w 2-giej połowie XIII wieku rolę mediatora w konflikcie biskupa wrocławskiego Tomasza z księciem Henrykiem IV Probusem zakończonym budową kościoła św. Krzyża we Wrocławiu. Probus udzielił też cystersom z Kamieńca przywileju targowego i górniczego. Cystersi kamienieccy sprawowali opiekę nad sanktuarium bardzkim a w samym Kamieńcu działało skryptorium, w którym w 2-giej połowie XIII stulecia powstał m.in. Graduał Kamieniecki (MS I F 411).
Iluminowany inicjał “A” w Graduale Kamienieckim (Ad te levavi animam meam Deus meus…)
Donacje mnisi otrzymywali także od władców czeskich – w roku 1294 Wacław II Przemyślida, który koronował się następnie na króla Polski, przekazał opactwu dobra międzyleskie na południu ziemi kłodzkiej. W połowie XIV wieku przebudowano w stylu gotyckim kościół i klasztor, nadając mu walory obronne. Podczas wojen husyckich i w burzliwym okresie lat 30-tych i 40-tych XV stulecia klasztor był kilkakrotnie najeżdżany, a ilość zakonników w porównaniu do spokojnych czasów zmalała prawie 6-krotnie. Obok zawieruchy wojennej klasztor z powodu bliskości Nysy Kłodzkiej nękały także powodzie.
Klasztor w Kamieńcu w XVIII w. na rycinie F. Wernera
XVI wiek przyniósł przechodzenie śląskich wielmożów na wyznania protestanckie, co spowodowało odpływ możnych protektorów. 1-sza połowa wieku XVII to z kolei okres zniszczeń i grabieży związanych z wojną trzydziestoletnią. Dopiero druga połowa tego stulecia stanowi okres rozkwitu, podczas którego dokonano barokowej przebudowy klasztoru i rozbudowano skrzydło północne, wznosząc m.in. rezydencję opacką. Przy opactwie powstały nowe zabudowania gospodarcze – m.in. browar, folwark, piekarnia i zajazd. Na początku XVII wieku podjęto barokizację gotyckiego kościoła, zakończoną w roku 1722. Pomyślność przerwał najazd Prus w roku 1740, podczas kryzysu dynastycznego w Austrii i utrzymanie zdobyczy w tzw. wojnach śląskich.
Mnisi – inicjał z Graduału Kamienieckiego, XIII w.
Opactwo obłożono wysokimi podatkami, a w roku 1810 zlikwidowano w Prusach cały zakon. Zagarnięcie przez Fryderyka Wilhelma III około 80 klasztorów w Prusach wraz z przynależnymi dobrami nazwano “sekularyzacją”. Pozyskane w ten sposób mienie posłużyło m.in. do sfinansowania wojen z Napoleonem. „W piątek, dnia 23 miesiąca listopada roku 1810 wszyscy członkowie konwentu zostali zwołani o wczesnej godzinie dziewiątej do wspólnej jadalni; wszyscy byliśmy obecni, gdy szlachetny hrabia rozpoczął swą przemowę, ogłaszając często łamiącym się głosem wyrok śmierci na stary klasztor. Wzruszająca była to scena, gdy tenże, nie mogąc pohamować opanowującego go uczucia, wstrzymał nagle swą mowę i unosząc w górę ręce, wykrzyknął słabnącym głosem: Moi Panowie! to okropne zostać w taki sposób wyrwanym z okoliczności, którym poświęcano się przez całe życie” (Gregor Frömrich: Krótka historia dawnego opactwa cystersów w Kamieńcu – za http://www.saekularisation-in-schlesien.de/).
W 1812 dobra pocysterskie nabyła siostra króla Fryderyka Wilhelma III – Fryderyka Zofia Wilhelmina. W roku 1817 pożar zniszczył większość zespołu poklasztornego, m.in. drewniane stalle w dawnym kościele opackim. Po jego odbudowie Kamieniec otrzymała w latach 30-tych XIX wieku księżna Marianna Orańska, która rezydowała w niedalekiej Białej Wodzie (koło Złotego Stoku). W roku 1838 rozpoczęła ona budowę pałacowej rezydencji na wzgórzu powyżej kościoła. Projektantem założenia był Karl Schinkl, twórca m.in. “zamku” Leśna na Szczytniku.
W roku 1848 w wyniku skandalu obyczajowego i rozwodu księżnej z Albrechtem Hohenzollernem, przerwano budowę na okres 5 lat. Budowę założenia pałacowo-parkowego zakończono w latach 60-tych. Podczas II wojny światowej pałac pełnił rolę przechowalni dzieł sztuki, a w l. 1945-46 został zdewastowany i następnie podpalony przez żołnierzy sowieckich. W tym samym czasie w dawnych budynkach klasztornych urządzono PGR. Pod koniec XX wieku pałacowi próbował przywrócić blask dzierżawca Włodzimierz Sobiech zmarły w roku 2010, obecnie prace remontowe kontynuuje gmina Kamieniec (od maja 2013 r. pałac jest dostępny do zwiedzania).
Najcenniejszym zabytkiem Kamieńca jest jednak kościół i zespół poklasztorny. Kościół św. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Jakuba Starszego w swej gotyckiej, halowej bryle pochodzi z 1-szej połowy XIV wieku w miejscu wcześniejszej romańskiej świątyni. Najpierw powstało prezbiterium, potem trzy nawy – ich krzyżowo-żebrowe sklepienia datuje się na koniec tegoż stulecia. Barokowa przebudowa przełomu XVII i XVIII wieku zmieniła m.in. zwieńczenie fasady, dodano również kaplice. We wnętrzu prawie całą wysokość nawy (22 na 24 metry) zajmuje barokowy ołtarz drewniany z roku 1704 zawierający w nastawie przedstawienie Wniebowzięcia NMP pędzla Michała Willmanna. Z tej samej pracowni co ołtarz pochodzi polichromowana ambona z roku 1708. Nad jej baldachimem umieszczono Jakubową drabinę, po której wstępują i zstępują aniołowie.
Zespół pocysterski w Kamieńcu obejmuje obok kościoła częściowo zachowany budynek dawnego klasztoru (obecnie: archiwum państwowe), spichlerza, oficyny (obecnie: budynki mieszkalne) i budynki gospodarcze (obecnie: ośrodek hodowli zarodowej). Natomiast zespół pałacowy, oprócz samego pałacu i otaczającego go parku, składa się z dawnych oficyn, stajni i wozowni, opadającego w dolinę Nysy ogrodu z tarasami, schodami i fontannami, a także kotłowni i pompowni. U stóp wzgórza zamkowego stoi ewangelicki kościół. Kamieniec jest węzłem kolejowym i punktem, w którym warto się zatrzymać, jadąc od Ząbkowic w Góry Złote, Bardzkie czy w Hruby Jesenik.
Teren dawnego klasztoru w Kamieńcu
ZOBACZ TEŻ: o śląskich cystersach
Kompleks opactwa w XVIII w. na rysunku F. Wernera