Opactwo na Ołbinie we Wrocławiu

Relikty opactwa na Ołbinie

Benedyktyńskie opactwo ołbińskie ufundował pod koniec panowania księcia Bolesława Krzywoustego, w latach 20-tych lub 30-tych XII stulecia, jego palatyn Piotr Włostowic. Pierwsza pisemna wzmianka o fundacji pochodzi z roku 1139 kiedy to opactwu przekazano niewielki kościół św. Michała na Ołbinie. Zakonnicy pod Wrocław trafili przypuszczalnie z założonego 80 lat wcześniej opactwa w Tyńcu. W sąsiedztwie fundacji znajdował się dwór Włostowica. W czerwcu roku 1145 Włostowic sprowadził do Ołbina uroczyście relikwie męczennika z Saragossy z IV wieku – św. Wincentego uzyskane od króla Niemiec Konrada III. Relikwie złożono w nowo budowanym kościele. W tym samym roku na jesieni nastąpił upadek Włosta, który na polecenie księcia Władysława został pochwycony, oślepiony i wyrwano mu język. Władysław spór z Piotrem przypłacił utratą władzy na Śląsku i wygnaniem. Funkcję seniora objął Bolesław Kędzierzawy, który w roku 1149 potwierdził przywileje klasztoru ołbińskiego. Kościół opacki, konsekrowany w roku 1149 otrzymał wezwanie świętego Wincentego oraz Najświętszej Marii Panny. Była to budowla kamienna, romańska, w typie bazyliki, orientowana z jedną wieżą. Trwała budowa budynku klasztornego położonego na północ od kościoła oraz rozbudowa kościoła św. Michała, który otrzymał wówczas m.in. tympanon fundacyjny (tzw. tympanon Jaksy). Benedyktyńskim zakonnikom powierzono również kościółek św. Marcina na Ostrowie Tumskim. Przy kościele św. Wincentego organizowany był coroczny targ wiosenny.

Z roku 1193 pochodzi bulla papieża Celestyna III wymieniająca kościół klasztorny jako posiadający uprawnienia parafialne. W tym też roku doszło do zakończenia benedyktyńskiej bytności na Ołbinie. Biskup wrocławski Żyrosław II w porozumieniu z księciem Bolesławem Wysokim postanowili sprowadzić do Ołbina zakon premonstratensów zwanych też od swego założyciela – norbertanami. Być może tłem decyzji było poparcie przez benedyktynów w latach 40-tych XII wieku wygnania ojca księcia – Władysława, był seniorem po śmierci Bolesława Krzywoustego. Bezpośrednim powodem wygnania był w końcu konflikt Władysława z fundatorem Ołbina Włostowicem i okrutne okaleczenie tego ostatniego. Mimo protestów macierzystego Tyńca w roku 1197 decyzję o przekazaniu Ołbina mnichom z Premontre zatwierdził papież Celestyn III. W roku 1219 benedyktyni podpisali z norbertanami ostateczne porozumienie regulujące sprawę wrocławską.

Opactwo ołbińskie na XVI-wiecznej mapie Weyhnera

Norbertanie zajęli się budową nowego budynku klasztornego – na południe od kościoła św. Wincentego. Został on rozbudowany pod koniec XIII stulecia, kiedy dobudowano skrzydła południowe i zachodnie, tworząc typowy krużganek. Równolegle doszło do przebudowy kościoła – w roku 1319 konsekrowano nowe prezbiterium z kaplicami. Wraz z przebudową wykonano nagrobek Piotra Włostowica, który spoczął na Ołbinie po śmierci w roku 1153 i jego żony Marii. Po rozbudowie zespół klasztorny obejmował obok kościoła św. Wincentego oraz kościoła św. Michała 48 budynków z siedmioma dziedzińcami. Było to jedno z największych i najmożniejszych opactw na ziemiach polskich, we Wrocławiu rywalizujące o pierwszeństwo z kanonikami regularnymi z wyspy Piasek. Do pierwszego sporu doszło już za rządów Henryka Brodatego – norbertanie zaczęli zgłaszać pretensję do przewozu osób przez Odrę, którego prawo przysługiwało kanonikom regularnym. Henryk rozstrzygnął na korzyść mnichów z Piasku. W roku 1250 spór o przewóz dotarł aż do Rzymu – papież Innocenty IV podtrzymał przywilej Henryka. W 2 połowie XIII wieku premonstratensi ołbińscy stanęli po stronie Henryka IV Probusa w jego sporze z biskupem wrocławskim Tomaszem Zarembą. Pozwoliło to im zyskać przewagę nad konkurentami, którzy opowiedzieli się za biskupem i… zostali przez Henryka wyrzuceni nawet na pewien czas z Piasku.

Pod koniec 1 połowy XIV wieku wybuchł kolejny zatarg między opactwem ołbińskim a Piaskowym – tym razem ceremonialny, nazwany potem causa Vortet. W czerwcu roku 1374 doszło nawet do przepychanki obu opatów o honorowe miejsce po prawicy celebrującego biskupa (Mszę św. odprawiał wówczas arcybiskup gnieźnieński Janusz Suchywilk). Sprawa trafiła do Rzymu, ostatecznie w roku 1384 biskup wrocławski Wacław nakłonił opatów obu klasztorów do ugody – odtąd mieli na zmianę zajmować honorowe miejsce podczas ceremonii. Do porozumienia być może przyczyniły się wydarzenia związane z wizytą Wacława IV czeskiego w maju roku 1382 w mieście Wrocławiu kiedy to za zabór mienia kościelnego przez władze miejskie biskup obłożył miasto interdyktem, na co rozwścieczony król pozwolił żołnierzom na splądrowanie majątków obu klasztorów – ołbińskiego i na Piasku. W roku 1413 zaraza, która na Śląsku pochłonęła około 30 tysięcy ofiar zdziesiątkowała kanoników regularnych – przy życiu został tylko opat.

Rekonstrukcja opactwa ołbińskiego (fragm. z prezentacji z Muzeum Historycznego)

Na początku XV wieku w samym klasztorze ołbińskim doszło do rywalizacji o funkcję opata, której echa dotarły aż na sobór w Konstancji obradujący nad zakończeniem schizmy zachodniej. Jan XXIII, złożony wkrótce z funkcji, poparł kandydata wspieranego przez władze zakonu, sędziowie wyłonieni przez sobór – innego, popieranego przez ołbińskich mnichów. Nowy papież Marcin V zmienił jednak ich decyzję – gdy zakonnicy ołbińscy nie chcieli przyjąć werdyktu zostali nawet w roku 1420 ekskomunikowani. Powyższy spór, brak rzeczywistej władzy opata i koszta delegacji do Konstancji, wreszcie zniszczenia poczynione przez husytów przyczyniły się do podupadnięcia opactwa z Ołbina. W połowie XV wieku z Premontre wyszło hasło odnowy i powrotu do pierwotnej reguły zakonnej. Opat Franciszek, który próbował je wprowadzić na Ołbinie spotkał się z czynnym oporem – doszło nawet do jego pochwycenia przez rozdrażnionych współbraci. Rozluźnieniu dyscypliny sprzyjał brak stabilnej sytuacji na Śląsku, który po okresie wojen husyckich przeszedł w czas konfliktów między Jerzym z Podiebradów, któremu Wrocław odmawiał złożenia hołdu, królem Węgier Maciejem Korwinem i Jagiellonami. Sytuację w klasztorze postanowił wykorzystać magistrat wrocławski, który w roku 1466 zwrócił się do papieża Piusa II o zgodę na… wyburzenie klasztoru, w którym dochodziło do tak gorszących czynów. Papież zgody nie udzielił. Rajcy próbowali również rozmów ugodowych i udało im się uzyskać zgodę kolejnego opata na przydzielenie opactwu ołbińskiemu trzech… miejskich opiekunów.

Klasztor ołbiński, jak opisywałem to szerzej w innym miejscu został zlikwidowany ostatecznie i zburzony w październiku roku 1529 – oficjalnie z obawy przed Turkami, faktycznie – z powodu luterańskiej fali, która, głównie ze względów ekonomicznych, zyskała większość w magistracie. Był to jeden z pierwszych przypadków tego typu po wystąpieniu Lutra (wkrótce niszczenie klasztorów miało wybuchnąć na skalę masową w zachodniej Europie, zwłaszcza z henrycjańskiej Anglii). Kamienie z budowli sięgnęły bruku Nowego Targu, detale ozdobiły mieszczańskie domy, szpital Wszystkich Świętych i Bramę Mikołajską. Norbertanie otrzymali jako rekompensatę klasztor przy kościele św. Jakuba, z którego uprzednio usunięto franciszkanów (z miasta w latach poprzedzających wyrzucono także kanoników regularnych, bernardynów i augustianów).

XVIII-wieczna ilustracja przedstawiająca grób Włostowiców (za: Atlas architektury Wrocławia, red J. Harasimowicz)

Relikty

Pod koniec XVIII wieku podczas rozbiórki na polecenie władz pruskich szpitala Wszystkich Świętych tympanon fundacyjny kościoła św. Michała z Ołbina (tzw. tympanon Jaksy) wbudowano w budynek magazynowy, odwracając wstydliwie postać Chrystusa, zaś na rewersie, który stał się przodem umieszczając dumny napis: “Magazyn króla Prus”. Tympanon odkryto przypadkowo w roku 1962 podczas prac rozbiórkowych, obecnie eksponowany jest w sali romańskiej Muzeum Architektury we Wrocławiu. Został wykonany z piaskowca na początku lat 60-tych XII wieku i przedstawia Chrystusa triumfującego z otwartą księgą, wykonującego gest błogosławieństwa, umieszczonego w mandorli. Po jego prawej stronie znajduje się książę Bolesław Kędzierzawy dzierżący kościół w Bytomiu wraz z synem Leszkiem, po lewej – książę Jaksa z Kopanicy, również trzymający miniaturę świątyni ołbińskiej wraz z żoną Agatą, której imię wyryto cyrylicą. Jaksa, utożsamiany z Jaksą z Miechowa, z rodu Gryfitów, który ufundował klasztor kanoników Bożego Grobu w Miechowie, był słowiańskim księciem Kopanicy (obecnie część Berlina), który przejściowo zajął Brennę (Brandenburg). W roku 1145 poślubił Agatę – córkę Piotra Włostowica, w roku 1157 po utracie Brennej na rzecz Albrechta Niedźwiedzia zamieszkał na Śląsku, stając się dobroczyńcą ołbińskich benedyktynów.

Główny portal kościoła opackiego z Ołbina umieszczono w roku 1546, w południowym murze największej luterańskiej świątyni miasta – Marii Magdaleny. Stanowi on kompozycję wandali czyli kompilację różnych fragmentów zdobniczych detali ze zniszczonego opactwa (co widać m.in. na kolumnach, których części wkomponowano w portal), stąd zróżnicowanie stylistyczne kolumn (wcześniejszy okres, wpływy lombardzkie) przedstawiających, obok piekielnych stworów, sceny z ogrodu Eden, i archiwolt (wpływy francuskie). Na drugiej z archiwolt przedstawiono cykl scen z Ewangelii m.in. Zwiastowanie, Nawiedzenie, Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, Ofiarowanie, Chrzest, Ostatnią Wieczerzę.

Aby odnaleźć kolejny ołbiński tympanon należy udać się do sali rzeźby kamiennej Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Jest on uszkodzony – na przedzie przedstawia sceny Zdjęcia z Krzyża, Przyjęcia dobrego łotra do Raju oraz Zstąpienia do Piekieł na stronie tylnej – Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny. W tym samym muzeum eksponowane są również płaskorzeźby – głowa biskupa oraz Zwiastowanie.

Lokalizacja klasztoru na Ołbinie w relacji do głównych wysp odrzańskich (fragm. mapy Weyhnera)

wybrana literatura:
A. Pobóg-Lenartowicz: Nie tylko causa Vortret. O wzajemnych kontaktach wrocławskich premonstratensów i kanoników regularnych w średniowieczu, Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Folia 40, Studia Historica V 2007
M. Derwich: Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy
D. Misiejuk: Późnośredniowieczne próby reform we wrocławskim opactwie św. Wincentego, Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Folia 40, Studia Historica V 2007
R. Gelles: Historia Wrocławia w datach

GALERIA DODATKOWA