Nysa

Miasto (ok. 46 tys. mieszkańców) w województwie opolskim, na granicy Przedgórza Sudeckiego, nad Nysą Kłodzką poniżej Jeziora Nyskiego (Głębinowskiego). Pierwsze wzmianki o rzece Nysa pochodzą ze średniowiecznej kroniki Kosmasa. Na początku wieku XII położona przy skrzyżowaniu dróg kupieckich osada stała się świadkiem wojny domowej między Bolesławem Krzywoustym a jego starszym bratem Zbigniewem, podczas której ucierpiała. Odbudowana, szybko się rozwijała. Od roku 1198 należała do kasztelanii otmuchowskiej i stanowiła przyznaną przez księcia Henryka Brodatego domenę biskupów wrocławskich, która na przestrzeni wieków miała uzyskać dumne miano śląskiego Rzymu. W roku 1223 pod rządami biskupa wrocławskiego Wawrzyńca z Przychowej dokonano lokacji miasta na prawie flamandzkim, sprowadzając m.in. osadników z Flandrii. Były to czasy rozwoju Śląska – domeny Henryka Brodatego oraz potężnej akcji kolonizacyjnej. W samej Nysie istniały wówczas dwa główne osiedla  – Stare i Nowe Miasto, otoczone drewniano-ziemnymi obwałowaniami. Stopniowo jednak dominującą rolę przybierało drugie z nich. W roku 1226 wspomniany biskup Wawrzyniec sprowadził do Nysy zakon bożogrobców, którzy założyli szpital przy kościele Matki Boskiej Różańcowej.


Panorama Nysy sprzed wkroczenia Prusaków (F. Werner – XVIII w., opis spolszczony)

W pierwszej połowie XIII wieku istniały w Nysie co najmniej trzy kościoły – św. Jakuba, MB Różańcowej i św. Jana. W roku 1241 tragiczny najazd mongolski przyniósł spustoszenie Śląska, w tym także zniszczenie Nysy. Miasto jednak odradzało się – już cztery lata później, posiadając prawo dwóch jarmarków w roku (na św. Agnieszkę i św. Jakuba) oraz prawo składu. Połowa XIII wieku była okresem walk o władzę na Śląsku między księciem Bolesławem Łysym, zwanym Rogatką a Henrykiem III, zwanym Białym, w wyniku których doszło m.in. do pożaru Nysy oraz… przekazania arcybiskupowi magdeburskiemu w zamian za ziemskie, zaciężne wsparcie praw do połowy ziemi lubuskiej. Rogatka pogodził się jednak w końcu z Henrykiem, w którego władanie trafiła Nysa i dla miasta nadszedł okres rozwoju. Odnowiono prawa miejskie, a w roku 1259 przekopano przez miasto kanał rzeczny w celu utworzenia młyna zbożowego oraz koła wodnego do przeczesywania lnu i konopi. W roku 1261 wzniesiono nowe umocnienia miejskie, wciąż jeszcze drewniano-ziemne. W tym czasie istnieje już w Nysie dwór biskupów wrocławskich i przypuszczalnie również mennica biskupia.

Wieża Ziębicka w Nysie

Wieża Ziębicka w Nysie

Niestety wkrótce potem, bo w roku 1274 rozpoczyna się konflikt między księciem wrocławskim Henrykiem Probusem a biskupem nyskim Tomaszem II. Do konfliktu włącza się zazdrosne o swoje interesy miasto Wrocław i Nysa traci w roku 1724 prawo składu. Mimo, iż w roku 1276 spór przycichł, wybuchł sześć lat później na nowo. Głównym jego przedmiotem były dobra zajęte przez kościół w okresie niepokojów po mongolskiej nawale, a także wkraczanie przez księcia w kościelny immunitet sądowy. Biskup Tomasz w międzyczasie nie próżnował i na polu dyplomatycznym, śląc skargi do legata papieskiego Filipa z Ferno, i, wziąwszy pod uwagę ewentualność konfliktu zbrojnego, obwarowując dwór w Nysie. Legat wydał oczywiście rozstrzygnięcie po myśli biskupa, na co Henryk odwołał się do wiecu swoich poddanych, uzyskując z kolei słuszny dla siebie wyrok. Henryk postanowił ponadto ostatecznie upokorzyć biskupa, zwołując w roku 1283 r. zjazd do Nysy właśnie, na którym miał się odbyć turniej rycerski.

Nysa na mapie Helwiga (XVI w.)

Podczas zjazdu korzystano hojnie z biskupich zapasów. Biskup nie pozostał dłużny i w roku 1284 ekskomunikował Henryka oraz obłożył jego księstwo interdyktem. Tej wymianie uprzejmości towarzyszyły i bardziej gwałtowne akty, np. wtargnięcie w roku 1285 oddziałów Prawego do biskupiej Nysy i zniszczenie jej obwarowań. Koniec końców w roku 1287 zepchnięty przez Henryka aż do Raciborza Tomasz zawarł honorową dla siebie ugodę. Trzy lata później Henryk Probus potwierdził udzielne władanie biskupie w Nysie. Nysa mogła wziąć oddech po wielkiej polityce i przystąpić do odbudowy miejskich obwarowań. Wkrótce potem, na przełomie XIII i XIV stulecia rozrastające się miasto otrzymało łaźnię, szkołę parafialną oraz sukiennice, wydzielono także place targowe dla poszczególnych handlarzy i rzemieślników. W roku 1308 Nysa otrzymała ustrój oparty na prawie magdeburskim, jednak wkrótce wróciła do prawa flamandzkiego. W roku 1311 Nysie przyznano prawo mili, rozwijały się zatem i handel, i rzemiosło, i, jak to w biskupim mieście, powstawały kolejne kościoły, a także przykościelne szpitale.

Nysa w XVII w. – ilustracja z Topographiae Bohemiae Moraviae et Silesiae

W roku 1342 biskup wrocławski Przecław z Pogorzeli, być może kierując się zawartym rok wcześniej sojuszem Kazimierza Wielkiego z Luksemburgami, na mocy którego Kazimierz m.in. zobowiązał się wspomagać Luksemburgów przeciwko każdemu nieprzyjacielowi z wyjątkiem księstwa świdnickiego i Królestwa Węgier, pieczętującym jak się wydawało czeskie władanie na Śląsku. W połowie XIV wieku istniał już nyski ratusz, rozpoczęto także wznoszenie murów obronnych z prawdziwego zdarzenia z 28 basztami i czterema bramami, choć tzw. Stare Miasto nadal posiadało umocnienia drewniano-ziemne z trzema bramami (jedna z nich łączyła Stare Miasto z Nowym. Świadectwem bogactwa miasta była także coraz większa liczba murowanych domów. Na początku XV wieku w obrębie murów mieszkało ok. 5000 mieszkańców, a tuż pod nimi kolejne 5000. W Nysie działało 35 cechów rzemieślniczych. I wtedy, w roku 1428 nadeszli husyci. Oddziały Prokopa Gołego ominęły wojska biskupa wrocławskiego Konrada zwanego Starszym bawiące w okolicach Nachodu, przeszły przez Opawę oraz Głubczyce i nadciągnęły pod Nysę od północnego-wschodu. Pod koniec lutego 1428 roku padły Głuchołazy. W marcu 1428 roku wojska husyckie starły się pod murami Nysy z mniej liczną armią biskupią. W wyniku starcia oddziały śląskie poszły w rozsypkę, zaś sam Konrad uszedł z pola walki. Husyci próbowali zająć miasto, lecz to odparło szturmy, więc ruszyli dalej przez Śląsk, niosąc zniszczenia i pożogę. W sumie jednak Nysa wyszła z zawieruchy dość obronną ręką, bo choć zniszczono przedmieścia, uniknięto najgorszego.

Basilica in Nysa with the belfry

Nyska “wieża Babel” – nieukończona dzwonnica bazyliki

Niedługo potem w Nysie pojawia się gotyk, powstają nowe kościoły – św. Katarzyny, św. św. Piotra i Pawła, Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Po roku 1456 nowo obrany biskup wrocławski Jodok z Rożemberka, sympatyzujący z królem husytą Jerzym z Podiebradów, dokonuje rozbudowy zamku biskupiego. Nysa jest świadkiem europejskiej polityki dynastycznej – w roku 1473 przybywa tu obok delegacji czeskiej i węgierskiej delegacja polska z Janem Długoszem w składzie. W roku 1474 rozpoczęto budowę nyskiej “wieży Babel” – dzwonnicy przy kościele św. Jakuba, która, jak zakładano, miała mieć ponad 100 metrów wysokości. W roku 1489 mieszkańcy Nysy wyprawiają się do Ziębic na łupieżczą chadzkę, pozyskując m.in. rzeźbę lwa dumnie prezentującą się dziś przy wejściu do Wieży nomen omen Ziębickiej w Nysie. Spokojne czasy renesansu, w których Nysa przechodzi wraz ze Śląskiem pod habsburskie berło przerywają epidemia w roku 1521 oraz wielki pożar miasta w roku 1542. W roku 1590 Nysę dotyka silne trzęsienie ziemi, uszkadzając budynek ratusza i okolicznych kamienic. Są one odbudowywane, a miasto otrzymuje zmodernizowane fortyfikacje. W międzyczasie w mieście biskupów pojawia reformacja, która zdominowała Śląsk i Czechy. W roku 1618 dochodzi do wybuchu powstania praskiego stanowiącego początek wojny trzydziestoletniej. W roku 1619 przez kilka miesięcy w Nysie przebywa syn Zygmunta III Wazy, późniejszy król Polski Władysław, negocjując z biskupem Karolem Habsburgiem kwestię udzielenia przez Rzeczpospolitą pomocy stronie katolickiej. Efektem tychże właśnie rozmów był przypuszczalnie wypad lisowczyków na Górne Węgry jesienią 1619 roku, który zmusił do odwrotu spod Wiednia wojska Bethlena Gabora. Pobyt Władysława w Nysie upamiętnia tablica w nyskiej bazylice.


Fragment panoramy Nysy z końca XV wieku z tzw. Kroniki norymberskiej

Rok później Nysę nawiedziły wojska sprzyjające stronie protestanckiej pod wodzą księcia Jana Jerzego Hohenzollerna, pustosząc miasto i nakładając na nie potężną kontrybucję. W roku 1622 przez okolice Nysy przeszli lisowczycy, ciągnąc ku Kotlinie Kłodzkiej i Czechom. Kolejne lata to pobyty albo wojsk cesarskich, albo krótkotrwałe, lecz “intensywne” wizyty oddziałów saskich (1632, 1633), których następstwem były kolejne grabieże i zniszczenia.  Po oswobodzeniu Nysy, w obawie przed kolejnymi najeźdźcami przystąpiono do rozbierania budynków w obrębie Starego Miasta. Równolegle wybuchały epidemie – w jednej z nich z l. 1632-33 zmarła ponad 60 % ludności Nysy. W 1639 pod Nysę podchodzą Szwedzi, lecz nie udaje im się zdobyć miasta. Kolejna próba, trzy lata później okazała się sukcesem, przy wydatnej pomocy szwedzkiej agentury za murami, która zatruła miejskie studnie. Mimo ustalenia warunków kapitulacji, w tym kontrybucji pieniężnej, Szwedzi wycofując się z Nysy podpalają jej zabudowania. Zniszczenia pożaru ogranicza nagły deszcz. W kolejnym roku (1643) podjęto modernizację fortyfikacji miejskich. Po zakończeniu wojny przystąpiono odbudowy miasta.

Wnętrze bazyliki w Nysie

Nawa boczna nyskiej bazyliki

W styczniu 1741 roku pod Nysą pojawiła się armia pruska i rozpoczęła ostrzał miasta. Oblężenie ciągnęło się jednak aż do końca października tego roku, kiedy Nysa skapitulowała. W roku następnym, na podstawie pokoju wrocławskiego Śląsk wraz Nysą przypadł Prusom. Za Głuchołazami stanęła komora graniczna. Położenie przy świeżej granicy skłoniło Fryderyka II do ufortyfikowania i obsadzenia Nysy silnym garnizonem, którego żołnierze mieszkali w specjalnie wybudowanym miasteczku (dziś nyski Radoszyn). W roku 1757 podczas kolejnej wojny śląskiej miasto oblegli bezskutecznie Austriacy, powodując uszkodzenia od ognia artyleryjskiego. Nysa po stronie pruskiej granicy ostatecznie jednak pozostała. W roku 1807 Nysę po trzymiesięcznym, niszczącym oblężeniu zdobywają wojska napoleońskie Dominique Vandamme’a (w mieście przez jakiś czas stacjonują także oddziały polskie), wycofując się rok później. W roku 1810 władze pruskie likwidują biskupie księstwo nyskie, przejmując kościelne dobra.


Bazylika w Nysie – nawa główna

W roku 1847 do Nysy – Zawodzia doprowadzono z Brzegu linię kolejową, w roku 1860 założono na ulicach oświetlenie gazowe, w roku 1878 powstały miejskie wodociągi. Rozbudowę miasta hamowało jednak nadgraniczne położenie oraz charakter twierdzy. Dopiero w roku 1877 udzielono zgody na usunięcie wewnętrznych umocnień i średniowiecznych murów, w roku 1898 zezwolono na zabudowę przy umocnieniach zewnętrznych. Samą twierdzę Nysa zlikwidowano dopiero w roku 1903, co skutkowało szybkim rozrostem miasta i przyłączeniem doń sąsiadujących wiosek. Na początku września 1939 r. w Nysie stacjonował sztab niemieckiej Grupy Armii Południe, a następnie działał obóz pracy – filia Gross Rosen. Wojska sowieckie wkroczyły do Nysy 21 marca 1945 roku po ciężkich walkach, w wyniku których zniszczona zostało ok. 60 % zabudowy, w tym wieża ratusza i kamienice.

Nyski rynek

Nyski rynek z odbudowaną wieżą ratuszową

Najcenniejszym zabytkiem Nysy jest bazylika św. Jakuba i św. Agnieszki o trzech nawach i potężnym spadzistym dachu Jedna z największych świątyń gotyckich na terenie Polski (odtworzona po zniszczeniach II WŚ) z potężnym szczytem fasady w głównej bryle powstała w XV wieku. Wzorowano ją na Kościele Mariackim we Frankfurcie nad Odrą. Chór ukończono w r. 1430, za czasów wojen husyckich. Kościół, bardziej imponujący niż katedra wrocławska, był wyrazem chęci przekształcenia Nysy w “śląski Rzym”. Całość przebudowano pod koniec XIX w (sklepienia nawy). Sąsiadująca z nią, nie ukończona w pierwotnym okazałym zamierzeniu dzwonnica mieści obecnie kolekcję muzealną dzieł złotnictwa. Na zachód od rynku stoi Wieża Ziębicka z połowy XIV wieku, na której udostępniono punkt widokowy. Drugą zachowaną wieżą bramną jest Wieża Bramy Wrocławskiej posiadająca renesansowy krenelaż. Nyski barok reprezentują dom wagi miejskiej z 1604 roku (w bloku śródrynkowym), tzw. Piękna Studnia z 1686 (przy ul. Wrocławskiej, niedaleko rynku), Fontanna Trytona z pocz. XVIII w., dawny pałac biskupi (1 poł. XVII w., przebudowany w XVIII w.) – obecnie muzeum (przy nim pozostałości starszego dworu biskupiego, odbudowane po zniszczeniach wojennych kamieniczki, zespół dawnego kolegium jezuickiego wraz z przyległym kościołem (Wniebowzięcia NMP) z 2 połowy XVII wieku, kościoły św. Piotra i Pawła (dawniej bożogrobców z lat 20-tych XVIII w. z barokowym wystrojem z lat 30-tych XVIII w.), św. Franciszka, św. Dominika, św. Jana (co nie wyczerpuje listy obszernej nyskich kościołów). Barokowy jest również tzw. Dom Komendanta – siedziba dowództwa pruskiej Twierdzy Nysa (Festung Neisse), której obiekty należą do najlepiej zachowanych przykładów budownictwa fortyfikacyjnego owych czasów.

Barokowy kościół w Nysie

Pojezuicki kościół w Nysie

MAPA

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *