Diecezja i miasto św. Jana Chrzciciela
“Następnie utworzył zaraz arcybiskupstwo, zgodnie z prawem, jak przypuszczam, lecz bez zgody wymienionego tylko co biskupa [Ungera], którego diecezja obejmowała cały ten kraj. Arcybiskupstwo to powierzył bratu wspomnianego męczennika [Wojciecha] Radzimowi i podporządkował mu z wyjątkiem biskupa poznańskiego Ungera następujących biskupów: kołobrzeskiego Reinberna, krakowskiego Poppona i wrocławskiego Jana” (Nec mora, fecit ibi archiepiscopatum, ut spero legitime, sine consensu tamen prefati presulis, cuius diocesi omnis haec regio subiecta est, committens eundem predicti martyris fratri Radimo eidemque subiciens Reinbernum, Salsae Cholbergiensis aecclesiae episcopum, Popponem Cracuaensem, Iohannem Wrotizłaensem, Vungero Posnaniensi excepto; factoque ibi altari sanctas in eo honorifice condidit reliquias).
Tyle o okolicznościach zjazdu gnieźnieńskiego roku 1000 w swojej kronice biskup merseburski Thietmar, któremu zawdzięczamy wzmiankę o powstaniu biskupstwa wrocławskiego i imieniu pierwszego jego biskupa – Jana. Biskupstwo to powstało na ziemiach, na które, o czym świadczy dokument kancelarii Ottona III z roku 995, zakusy miała niedawno powstała diecezja miśnieńska (dokument ów zakreśla dość obszerne granice: Ubi caput et fons [źródło] et que dicitur Odera [Odra] inde quasi recta via usque ad caput Albie [Łaba], inde deorsum in occidentalem partem, ubi divisio duarum regionum est Behem et Nisen). (cyt za: W. Jasiński: Jeszcze o autentyczności dokumentu Jana XIII dla biskupstwa miśnieńskiego z 2 stycznia 968 roku, Roczniki Historyczne – Rocznik LXXX). Na pozostałe z owych czasów dokumenty nakłada się pochodząca z końca XI wieku relacja kardynała Deusdedita, który, spisując swoje Collectio Canonum, odnotował treść dokumentu znanego obecnie jako Dagome iudex, a który określał granice ziem jakimi władał Mieszko I około roku 992. Na interesującym nas obszarze są oznaczone dość nieprecyzyjnie bo „ab ipsa Craccoa [Kraków] usque ad flumen Oddere recte in locum, qui dicitur Alemure [Ołomuniec? Morawy? Niemcza? Niemcy?], et ab ipsa Alemura usque in terram Milze [Milsko]”
Moneta wrocławska z XI w. za: Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, Tom I
Obok lakonicznego passusu Thietmara z najdawniejszych śladów biskupstwa wrocławskiego zachowały się XI-wieczne monety bite w mennicy wrocławskiej, co potwierdza napis SCS Iohannes – część autorów przypisuje owe monety panowaniu Bolesława Chrobrego (pocz. XI w. – tak np. Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, Tom I, Warszawa 1927, s. 69-70), część rządom Bolesława Krzywoustego we Wrocławiu (koniec XI w.) Są one świadectwem patronatu nad diecezją – św. Jana utożsamianego, choćby z uwagi na formę wspomnianego wyżej denara oraz wspomnianą niżej XII-wieczną figurę, ze św. Janem Chrzcicielem. Patronatowi temu nie należałoby się dziwić – raz z uwagi na jego chrzcielny charakter, dwa – z uwagi na położenie Wrocławia na rzecznych wyspach, u zbiegu Odry i kilku jej dopływów. Pojawiła się jednak teoria (przywołana m.in. przez T. Silnickiego w Dziejach i ustroju Kościoła Katolickiego na Śląsku do końca wieku XIV) o istnieniu (równolegle) patronatu św. Jana Ewangelisty, którego wspomnienie szczególnie obchodzono w tzw. propriach, czyli modlitwach dnia, w późniejszych brewiarzach (nb. patronat św. Jana Ewangelisty nosiła m.in. katedra w Miśni i znalazł się on jako patron wspomnianego wyżej dokumentu z roku 995).
Wezwanie św. Jana nosiła też murowana wrocławska katedra tzw. przedromańska, powstała ok. roku 1000-1005, której wielkość uczeni rekonstruują na ok. 33 na 18 metrów. Katedra owa została zniszczona w okresie anarchii po śmierci Mieszka II. Patronat św. Jana potwierdzają późniejsze przedmioty i dokumenty. Z tak zwanej katedry biskupa Waltera (III ćwierć XII wieku) zachowała się romańska figura św. Jana Chrzciciela, której kopia znajduje się obecnie w ścianie katedry. Z przełomu XII i XIII w. pochodzi pieczęć katedralnej kapituły wrocławskiej z napisem CAPITULUM SCI JOHANNIS BAPT. Dokument biskupa Wawrzyńca z roku 1226 przekazujący dominikanom kościół św. Wojciecha we Wrocławiu używa wprost nazwy „capitulum beati Iohannis”, dokument z roku 1223 jest wystawiony in coro sancti Johannis Baptiste. Jednakże św. Jana Chrzciciela w dokumentach śląskich znajdziemy i wcześniej – z roku 1189 pochodzi wystawiony w Oleśnicy dokument biskupa Żyrosława przekazujący kościół Marii Panny w Bardzie rycerskiemu zakonowi joannitów „ad honorem Dei et beate Marie perpetue Virginis sanctique Johannis Baptiste consilio simul et consensu maiorum persona rum chori Vratizlauiensis”.
Także książę Henryk Brodaty w szeregu dokumentów (por. np. dokument z 1206 r., dokument z 1208 r., dokument z 1211 r., dokument z 1223 r.) używa tytulatury „Dei gratia et beati Johannis Silesie dux” (z łaski Bożej i św. Jana książę Śląska) lub analogicznej. Sprawa może mieć związek z przekazem XIV-wiecznej Kroniki książąt polskich iż założycielem księstwa biskupów wrocławskich na ziemi nyskiej był stryj Henryka – biskup Jarosław. Henryk Brodaty, obejmując tę ziemię po Jarosławie, mógł zastrzegać się zatem że włada nią w imieniu św. Jana (późniejsze spory z udziałem m.in. księcia Bolesława Rogatki i księcia Henryka Probusa z biskupami wrocławskimi dotyczące Nysy zakończył jak wiemy na korzyść biskupów testament tego ostatniego z roku 1290). W XIII wieku pieczęci z postacią św. Jana Chrzciciela lub jego głową zaczęły używać też lokowane w przeciągu tego stulecia Wrocław, Nysa i Środa.
Figura św. Jana Chrzciciela z katedry walterowskiej