Miasto (ok. 8000 mieszkańców) na Przedgórzu Sudeckim nad Nysą Kłodzką, poniżej zbiornika retencyjnego Kozielno, niedaleko granicy z Czechami. Z powodu zachowanego średniowiecznego układu urbanistycznego i murów miejskich nazywane jest “polskim Carcassone”. Początki Paczkowa toną w mrokach dziejów – wedle tradycji miała tu istnieć rzymska osada założona przez wodza imperium Luccę, który w IV wieku p. Chr. rzekomo się osiedlił w dolinie Nysy, stawiając świątynię w miejscu późniejszej paczkowskiej fary. W każdym razie dzisiejsze miasto zostało lokowane w roku 1254, podobnie jak niedaleka Nysa na tzw. na prawie flamandzkim.
Paczków w XVIII wieku wg ryciny F. Wernera
Stanowiło ogniwo obronne w księstwie biskupim biskupa wrocławskiego Tomasza I, tego samego, który próbował być rozjemcą sporów między zwaśnionymi książętami piastowskimi na Śląsku tak skutecznie, że w roku 1256 Bolesław Łysy, zwany też Rogatką targnął się na jego świątobliwą osobę, porywając i więżąc go w legnickich lochach. Powstałe miasto otrzymało umocnienia obronne i zamek, który został zniszczony w roku 1428 w wyniku zajęcia Paczkowa przez husytów.
Paczków leżący w obrębie tzw. granicy św. Jana, pozostający we władaniu biskupów wrocławskich, z uwagi na położenie przy szlaku do Czech szybko zyskał rolę ośrodka handlu. W roku 1318 doszło do zbójeckiego napadu na miasto, którego prowodyrem był burgrabia z pobliskich Chałupek Jan. Ośmielił się on nawet wedrzeć do kościoła, zabijając znajdujących się tam ludzi. W połowie XIV stulecia gród uzyskał kamienne mury obronne z łupinowymi basztami, o dwóch pierścieniach i trzech bramach: Dolnej zwanej też Wrocławską, Górnej zwanej Kłodzką oraz Łaziebnej. W okresie renesansu (połowa XVI wieku) dodano do nich Bramę Nyską.
Plan Paczkowa w XVIII w na rysunku F. Wernera
W połowie XIV wieku rozpoczęto budowę paczkowskiej fary, w miejscu istniejącego dawniej drewnianego kościoła. Po zniszczeniach spowodowanych przez husytów Paczków szybko się podnosił, uzyskując w 2 połowie XV stulecia szereg przywilejów. Powstawały cechy tkaczy, piekarzy, rzeźników, kuśnierzy, kowali i sukienników, handlowano solą z podkrakowskich żup. Pierwsza połowa XVI wieku to szczyt rozkwitu miasta, sąsiadującego z bogatymi wówczas kopalniami Złotego Stoku. Paczków uzyskał prawo czterech jarmarków w roku, w rynku powstawały kolejne kamieniczki bogatych mieszczan, w obawie przed widmem tureckiej napaści po klęsce pod Mohaczem ufortyfikowano kościół.
Od roku 1551 w mieście działał browar, od 1557 roku szkoła, zbudowano wodociągi. Wojna trzydziestoletnia pustosząca Śląsk nie ominęła Paczkowa – oblężenia, kwaterunek wojsk, pożary niszczyły budynki, dotykały mieszkańców. Jeszcze wcześniej, bo na początku XVII wieku miasto dosięgła epidemia cholery. Pod koniec wojny trzydziestoletniej ludność miasta liczyła zaledwie 700 osób. Paczków powoli dźwigał się z ruin. W połowie XVIII wieku w wyniku wojen śląskich przeszedł pod panowanie Prus. W roku 1810 władze pruskie dokonały likwidacji księstwa biskupiego.
Do miasta dotarła wkrótce industrializacja – powstały fabryka świec, mydła, ram, przyborów kreślarskich, działały cegielnie, gazownia i mleczarnia. W roku 1874 do Paczkowa doprowadzono linię kolejową, która docelowo łączyła miasto ze stacjami węzłowymi w Kamieńcu Ząbkowickim i Nysie. Na szczęście w toku XIX-wiecznej ekspansji miasta rozebrano jedynie część dawnych fortyfikacji, zasypując fosę i urządzając w jej miejscu planty. Dzięki temu możemy dziś możemy podziwiać zachowany wewnętrzny pierścień murów.
Mury miejskie Paczkowa wskutek naturalnego historycznego procesu “przyrostu podłoża” mają obecnie wysokość około 7 metrów (dawniej 2 metry więcej), ich łączna długość wynosi ok. 1,2 km. Jak wyżej wskazano najstarsze partie murów pochodzą z XIV wieku, choć dzisiejszy kształt zawdzięczają przebudowie w wieku XVI oraz renowacji w XIX wieku. W ich obrębie zachowało się 19 baszt łupinowych i trzy wieże bramne – Kłodzka, Wrocławska i Ząbkowicka, a także brama Nyska.
Pierwsza z nich wedle tradycji miała mieścić dawniej loch głodowy. Ma około 20 metrów wysokości, w okresie renesansowej przebudowy ozdobiono ją attyką z rybimi ogonami. Zbliżona do niej, choć nieco niższa jest wieża bramy Ząbkowickiej (przy ul. Sikorskiego na zachód od rynku). Wieża bramy Wrocławskiej jest najwyższa – ma ok. 23 metry wysokości, posiada blanki ze strzelnicami. Po odbudowie, po zniszczeniach wojen husyckich ustawiono przy niej pręgierz. Obecnie Udostępniono ją za opłatą turystom jako platformę widokową. Przy bramie Nyskiej z 2 połowy XVI wieku znajduje się okazała baszta łupinowa.
Niedaleko bramy Nyskiej, tuż za pierścieniem murów nad paczkowskim rynkiem góruje gotycki kościół parafialny o charakterze obronnym. Wzniesiono go w 2 połowie XIV wieku i następnie przebudowywano w XV i XVI stuleciu. Wieża pochodzi z roku 1462, zaś attyki i umocnienia obronne z 1 połowy XVI wieku, kiedy to nad Czechami zawisła od południa groźba turecka. W południowej nawie wykonano wówczas kamienną studnię, zwaną tatarską, co zapewniało zaopatrzenie warownej budowli w wodę podczas ewentualnego najazdu. Gotyckimi elementami wnętrza świątyni są rzeźby (w tym dzieła Wita Stwosza) oraz różne rodzaje sklepień – gwiaździste (nawa główna), sieciowe (prezbiterium) i trójpodporowe (nawy boczne).
Poniżej świątyni, w centrum starego miasta znajduje się czworoboczny rynek z pierwotnie renesansowym ratuszem z 1 połowy XVI wieku. Renesansowy charakter zachowała do dziś wieża z XIX-wiecznym zegarem i trzema XVIII-wiecznymi dzwonami, dostępna w sezonie letnim za niewielką opłatą jako punkt widokowy. Wokół rynku stoją kamieniczki reprezentujące różne style architektoniczne: najstarsze z nich (przełom XV i XVI wieku) – gotyk, kolejne renesans, barok i klasycyzm. Przeważa barok (zespół zabudowy na środku rynku), choć znajdziemy tu również XIX-wieczne “podróbki” dawniejszych stylów, zwłaszcza renesansu.
Kilkaset metrów za bramą Nyską, poza obrębem starego Paczkowa stoi pół-legendarny dom kata. Stanowi on świetny przykład tzw. muru pruskiego i pochodzi z XVIII wieku, miał tutaj mieszkać miejscowy kat z rodziną. W pobliżu znajdował się cmentarz i szubienica. Oprócz wymienionych zabytków, będąc w Paczkowie, można zwrócić również uwagę na neogotycki kościół redemptorystów z początku XX wieku, ongiś pierwszą świątynię protestancką w długoletnim “biskupim” mieście. Z początku XX wieku pochodzą również zabudowania dawnej gazowni miejskiej, obecnie mieszczące muzeum gazownictwa. W Paczkowie działa również winnica, produkująca lokalne wina.
