Sudecka księga pielgrzymia (7)

Żywot Jadwigi z Andechs

Jadwiga (z niemiecka: Hedwig to jest “walcząca”) była córką Bertolda IV, pana na bawarskim zamku Andechs, księcia dalmackiego Meranu, oraz Agnieszki z rodu Wettynów. Jedną z jej sióstr była Gertruda, poślubiona potem królowi Węgier Andrzejowi II, któremu urodziła późniejszą świętą – Elżbietę Węgierską. Drugą siostrą: Agnieszka – poślubiona w roku 1196 krzyżowcowi z III krucjaty, królowi Filipowi II Augustowi, z której powodu Francja znalazła się w roku 1199 pod interdyktem ze strony papieża Innocentego III (Filip ożenił się w roku 1193 z księżniczką duńską Ingeborgą, lecz oddalił ją po zaślubinach, skłaniając biskupów francuskich do uznania małżeństwa za nieważne, czemu zaoponował Rzym). W roku 1200 Filip zgodził się na oddalenie Agnieszki, a w roku 1213 przyjął Ingeborgę ponownie jako swoją prawowitą żonę. Kolejna siostra Jadwigi – Metylda została w roku 1215 przełożoną klasztoru benedyktynek w Kitzingen. Jadwiga urodziła się w rodzinnym zamku między rokiem 1174 a 1180. Wykształcenie zdobywała od piątego roku życia w Kitzingen u wspomnianych benedyktynek. Miejscowy klasztor, założony w VIII wieku przez św. Hadelogę, której tradycje kontynuowała św. Tekla, był cenioną szkołą dla młodych panien. Kształcenie oparte było na wskazówkach św. Hieronima, rozpowszechnionych szeroko w Europie za czasów karolińskich po synodzie w Akwizgranie (rok 817). W Kitzingen Jadwiga spędziła około 7 lat, ucząc się m.in. łaciny, Pisma św., muzyki, kaligrafii, a także prac praktycznych. Jej nauczycielka Petrysa została potem pierwszą ksienią trzebnickiego klasztoru.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Gotyckie przedstawienie św. Jadwigi (z lewej) trzymającej kościół trzebnicki  (relikwiarz)

W wieku 12 lat Jadwiga wróciła do rodzinnego Andechs. Do zamku przybywali w 2 połowie XII wieku tłumnie pielgrzymi, przyciągały ich m.in. zgromadzone w miejscowym kościele relikwie. Większość z owych relikwii przywiózł miejscowy hrabia (również uznany przez Kościół za świętego) Rasson w 1 połowie X wieku ze swoich podróży do Rzymu i Ziemi Świętej. Były wśród nich cząstki Krzyża świętego i szat Chrystusa, był także złoty krzyż cesarza Karola Wielkiego. Do Andechs trafiły około roku 955, kiedy klasztorowi w Woertch, gdzie je przechowywano zagroził najazd Madziarów. W Andechs od 2 połowy XII wieku znajdowały się także podarowane hrabiemu Bertoldowi III, dziadowi Jadwigi, przez biskupa Ottona z Bambergu trzy konsekrowane Hostie. Dwie z nich wymieniane były w żywotach papieża Grzegorza Wielkiego, spisanych w VIII wieku. Według relacji zaczęły one krwawić, gdy jedna z niewiast uczestniczących w odprawianej przez Grzegorza Mszy św., która wcześniej je upiekła, zaczęła śmiać się i szydzić z tego, że Grzegorz nazwał je Ciałem Pańskim. Trzecią krwawę Hostia wiązano z papieżem Leonem IX (żyjącym na początku XI wieku). Jadwiga nie została jednak zabrana z klasztoru w Kitzingen po to by w Andechs oddawać się aktom pobożności, lecz w bardziej przyziemnym celu: planowano jej małżeństwo.

Bazylika św. Jadwigi w Trzebnicy

Jak wspomniano wyżej, Bertold IV wydawał swoje córki za członków możnych europejskich rodów. Pierwszym kandydatem na małżonka Hedwigi był syn żupana serbskiego – Toljen Tohu. Pomysł tego związku narodził się podczas przygotowań do trzeciej wyprawy krzyżowej (tej po zajęciu  Jerozolimy przez Saladyna). Bertold IV negocjował wówczas z żupanem Mirosławem w imieniu cesarza Fryderyka Barbarossy możliwość przemarszu przez Bałkany. Mirosław oczekiwał, że jego domena zostanie wyzwolona przy pomocy krzyżowców spod wpływów Bizancjum. Jednakże Bizantyjczycy byli czujni – na wieść o układach sprokurowali przewrót: Mirosław stracił władzę w zachodniej Serbii i został zmuszony do ucieczki za granicę. Z kolei cesarz Barbarossa utonął w drodze na krucjatę w rzece Salef, w Azji Mniejszej. Układ małżeński w tych okolicznościach nie został sfinalizowany.

Jadwigę wydano ostatecznie za mąż za Henryka z rodu Piastów, syna księcia śląskiego Bolesława Wysokiego. Ojciec był doskonale znany na cesarskim dworze – brał udział w II wyprawie krzyżowej na Damaszek. Był wartościowym sojusznikiem, zwłaszcza w obliczu przybierającej na sile rywalizacji między Hohenstaufami, którym sprzyjał hrabia Andechs, a Welfami. Miejsce ślubu Henryka z Jadwigą nie jest znane, wiemy że miała wówczas prawdopodobnie 12 lat. Jadwiga urodziła Henrykowi łącznie siedmioro dzieci, czworo z nich zmarło jednak dość wcześnie. W roku 1197 urodził się Henryk, zwany potem Pobożnym. W roku 1201 Henryk senior objął po śmierci ojca Bolesława samodzielne rządy w księstwie śląskim. W roku 1202 Jadwiga ufundowała wraz z małżonkiem klasztor cystersek w podwrocławskiej Trzebnicy. W roku 1209 złożyła wraz z mężem przed biskupem wrocławskim Wawrzyńcem, śluby czystości. Ich świadectwem była broda, której Henryk zawdzięcza swój przydomek. Męża skłoniła by wydawane w jego księstwie wyroki śmierci zamieniano na pracę przy wznoszeniu trzebnickiego klasztoru.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Gotycka fasada zachodnia dawnego kościoła kanoników regularnych na wrocławskiej wyspie Piasek, jednego z zakonów wspieranych przez Jadwigę

Na decyzję małżonków Henryka i Jadwigi o ślubie czystości mogła mieć wpływ śmierć w roku 1208 ostatniego ich dziecka, którego nawet imienia nie znamy. Wpływ mogły mieć również tragedie rodzinne, w tym świeże wydarzenie z udziałem córki Jadwigi i Henryka – Gertrudy, przeznaczonej w wieku około 10 lat palatynowi bawarskiemu Ottonowi z rodu Wittelsbachów. Henryk Brodaty został przestrzeżony przed skłonnością niedoszłego zięcia do wybuchów gniewu i zerwał zaręczyny. Otton, któremu wcześniej wymknęło się małżeństwo z córką króla Filipa Szwabskiego Beatrycze, postanowił wyładować wściekłość na tym ostatnim. 21 czerwca 1208 roku, w Bambergu podczas zjazdu stronników Hohenstaufów przeciw Ottonowi IV Welfowi, dzień po ślubie bratanicy Filipa Szwabskiego z bratem Jadwigi Ottonem, księciem Meranu, Otton Wittelsbach wszedł do pałacu biskupiego, gdzie ciął mieczem nie spodziewającego się niczego Filipa Szwabskiego. Morderca zdołał uciec. Za królobójstwo został skazany na banicję i w marcu roku 1209 zabity w pojedynku przez marszałka Henryka von Kalden. Rodzina Andechs-Meran, w szczególności biskup bamberski Ekbert, brat Jadwigi, znalazła się pod podejrzeniami o udział w spisku. Biskup z bratem Henrykiem uciekli na Węgry, na dwór Gertrudy, zatrzymując się po drodze na dworze wrocławskim. Tymczasem Otton IV Welf poślubił córkę Filipa szwabskiego i… wydał wyroki banicji na braci z Andechs. Wobec powyższych wydarzeń niedoszła małżonka Ottona Wittelsbacha – Gertruda, córka Jadwigi, wstąpiła w roku 1212 do klasztoru w Trzebnicy, zostając później jego ksienią. Jako jedyna z dzieci Jadwigi przeżyła matkę i doczekała nawet jej kanonizacji.

Sprawa niedoszłego małżeństwa córki Jadwigi Gertrudy nie stanowiła końca nieszczęść rodzinnych. W roku 1213 została zamordowana przez spiskujących rycerzy węgierskich inna Gertruda – siostra Jadwigi, podczas nieobecności męża – króla Andrzeja, który wyprawił się na Ruś halicką. Jak wspomniano wyżej, w roku 1200 została oddalona przez Filipa Augusta nieuznana przez Kościół jego wybranka Agnieszka, siostra Jadwigi, która wcześniej dała królowi Francji dwójkę nieślubnych dzieci. Zmarła w roku 1201 w niesławie, choć dzieci Filip i Maria zostały uznane ostatecznie za prawowite. To pasmo tragedii rodzinnych miało z pewnością wpływ na dalsze życie Jadwigi, być może również na decyzję o trzebnickiej fundacji roku 1202.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

XV- wieczny tryptyk św. Jadwigi, dawniej w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu

Na Śląsku trwała tymczasem prowadzona przez Henryka i wspierana przez Jadwigę akcja kolonizacyjna. W roku 1211 lokowano Złotoryję jako pierwsze z miast na prawie niemieckim, wkrótce dołączyły następne. Przekazy o życiu Jadwigi mówią o jej działalności dobroczynnej (m.in. szpital św. Ducha we Wrocławiu, wędrowny szpital dla ubogich, szpital dla trędowatych w Środzie Śląskiej), wspieraniu działalności szkoły katedralnej we Wrocławiu, a także niezwykłej pokorze i ascezie. Wspomagała żebraków oraz ubogich kleryków, propagowała pełniący ważną rolę w procesie jednoczenia Polski podczas rozbicia dzielnicowego kult biskupa męczennika Stanisława ze Szczepanowa. Oprócz Trzebnicy książęca para ufundowała szereg klasztorów, prebend i komandorii m.in. kanoników regularnych w Nowogrodzie nad Bobrem, którą obsadzili zakonnicy z wrocławskiej wyspy Piasek, templariuszy w Oleśnicy Małej czy cystersów w Henrykowie. Sprowadziła też na wrocławski Ostrów Tumski franciszkanów, spośród których wywodzący się  Benedykt Polak wyruszy 10 lat później przez stepy Azji aż do Karakorum. Podczas klęsk powodzi i głodu w latach 1221-22 zgromadzone przez księżną dobra służyły złagodzeniu ich skutków dla śląskiej ludności.

W kroku 1227 książę krakowski Leszek Biały zorganizował w Gąsawie zjazd z Henrykiem Brodatym i Konradem Mazowieckim, chcąc rozwiązać konflikt z Władysławem Odonicem, zwanym Plwaczem, wspieranym przez władcę pomorskiego Świętopełka. Henryk przybył do Gąsawy w towarzystwie dwóch biskupów: wrocławskiego Wawrzyńca i jego imiennika z Lubusza. Rankiem 24 listopada 1227 na dworzec w Gąsawie napadły zbrojne hufce – Leszek Biały został zaskoczony w łaźni i padł podczas próby ucieczki na koniu, zaś Henryk Brodaty, według źródeł śląskich zaskoczony w łożu, odniósł liczne rany. Ocalał dzięki temu, że rycerz Peregrinus z Wiesenburga oddał za niego życie, osłaniając własnym ciałem, zaś napastnicy uznali że obaj przeciwnicy nie żyją. Henryk Brodaty, podobnie jak kronika cysterska z Trois Fontaines, winę za nie mającą precedensu w polskich dziejach zbrodnię przypisał Odonicowi i Świętopełkowi. Zawierając w roku 1234 układ z tym pierwszym, zmusił go do wyraźnego zobowiązania, że nie będzie godził na życie Brodatego ani jego syna. Jadwiga uczestniczyła w opiece nad przywiezionym na Śląsk ciężko rannym mężem, który został wyeliminowany z walki o tron krakowski jaka właśnie rozpoczęła się po śmierci Leszka.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Kompleks klasztorny w Trzebnicy

Henryk Brodaty wrócił do rozgrywki politycznej latem roku 1228, niedługo po konsekracji kościoła klasztornego w Henrykowie, broniąc Małopolski przed Konradem Mazowieckim i wspierając wybranego przez rycerstwo i Kościół krakowski Władysława Laskonogiego. Założył wtedy warowny gród Skała nad doliną Prądnika (późniejsza Pieskowa Skała). Trzykrotnie pobity w polu Konrad musiał wycofać się na Mazowsze. Nie zrezygnował jednak. Na początku roku 1229 Henryk zwołał małopolski wiec dzielnicowy do Spytkowic w Beskidzie koło Wadowic. Podczas Mszy św. do kościoła wtargnęli żołnierze Konrada Mazowieckiego i, ciężko raniąc Henryka, uprowadzili go do Płocka. Ślązacy podejrzewali panów pobliskiego zamku Tenczyn o udział w zdradzie.

Jadwiga dała wówczas wg średniowiecznych relacji przykład miłości małżeńskiej i pokory: boso udała się z Wrocławia do mazowieckiego Czerska, rzucając się do nóg prześladowcy męża – Konrada, który już wcześniej splamił się krwią wojewody Krystyna. Książę z Mazowsza uwolnił Brodatego jednak dopiero wtedy, gdy ten złożył oświadczenie o rezygnacji z pretensji do Krakowa (Henryk uzyskał następnie zwolnienie z tego oświadczenia jako danego pod przymusem przez papieża Grzegorza IX). W roku 1231 Henryk zaangażował się w pomoc dla księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego. Ten w tym samym roku zginął  jednak w Środzie Śląskiej z rąk niemieckiej niewiasty, którą próbował posiąść. W roku 1233 Henryk zaangażował się ponownie w konkury o Kraków. Wystąpił jako opiekun małoletniego Bolesława Wstydliwego, którego Konrad mazowiecki pojmał wraz matką Grzymisławą i więził w Sieciechowie, skąd udało im się uciec. W roku 1234 doszło do przejściowej ugody Henryka z Konradem, jednak już rok później ten ostatni najechał ziemię sandomierską i zajął Radom. W tym samym roku Henryk uzyskał władzę w południowej Wielkopolsce wraz z Poznaniem i Kaliszem. W roku 1235 wszedł jednak w konflikt z biskupem wrocławskim Tomaszem I Rawiczem o immunitety sądownicze w dobrach Kościoła oraz angażowanie ludności z dóbr kościelnych do prac przy książęcych grodach. Do powyższego doszły oskarżenia ze strony arcybiskupa gnieźnieńskiego Pełki o zniszczenie przez Brodatego dóbr archidiecezji podczas walk w Wielkopolsce z Odonicem. Nie pomógł udział Henryka w wyprawie krzyżowej przeciw Prusom w roku 1235. Skargi dotarły aż do Rzymu, Henryk zdołał jednak uzyskać możliwość arbitrażu przez biskupa merserburskiego.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Krypta pod trzebnicką bazyliką

W roku 1237 doszło do napadu Odonica na Pobzin, a na wyprawę odwetową Brodatego kolejną skargę złożył arcybiskup Pełka. Legat papieski Wilhelm z Modeny wezwał Henryka do stawienia się, a gdy ten wobec działań wojennych zignorował wezwanie, obłożył księcia ekskomuniką. Henryk niezwłocznie wniósł do Rzymu o jej zdjęcie i arbitraż w nowym sporze z arcybiskupem. Papież Grzegorz IX mianował komisję do zbadania sprawy księcia, w której skład weszli czescy duchowni – norbertanin Piotr, opat Strahova, prepozyt kapituły praskiej Eppon oraz archidiakon Radosław. Komisja zdjęła z księcia ekskomunikę, ale odwołanie złożył arcybiskup Pełka. W styczniu 1238 roku została powołana nowa komisja, tym razem do rozpoznania skarg biskupa Tomasza Rawicza, który również kwestionował zdjęcie ekskomuniki.

Henryk nie doczekał końca jej pracy – zmarł w marcu 1238 roku w Krośnie Odrzańskim i po zgonie mimo wątpliwości co do zdjęcia ekskomuniki otrzymał uroczysty pogrzeb w Trzebnicy. Książę, który konsekwentnie popierał Fryderyka II z dynastii Hohenstaufów, nie doczekał również kolejnej odsłony konfliktu między cesarzem a papieżem Grzegorzem IX (i kolejnej już klątwy, którą został obłożony w marcu następnego roku Fryderyk). Po śmierci Henryka Brodatego Jadwiga zamieszkała w Trzebnicy, choć ślubów zakonnych nigdy nie złożyła. W roku 1241, w bitwie z Mongołami pod Legnicą zginął jej syn, książę Henryk Pobożny. Sama Jadwiga zmarła 14 października roku 1243 w opinii świętości. Do jej kanonizacji przez papieża Klemensa IV doszło już w roku 1267. W roku 1353 powstał manuskrypt z miniaturami -Legenda o świętej Jadwidze. Szczególnym propagatorem jej kultu był król Jan III Sobieski – w roku 1680 na jego prośbę papież Innocenty XI rozszerzył lokalny kult św. Jadwigi na cały Kościół.

Wybrane pozycje:

A. Kiełbasa SDS: Święta Jadwiga Śląska jako wychowawczyni własnych dzieci i swoich wnuków

T. Sielnicki: Rola dziejowa Kościoła polskiego na Śląsku w wiekach XI-XIII

B. Zientara: Henryk Brodaty i jego czasy

Portal romański króla Dawida z Betszebą – Trzebnica

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *