Day ut ia pobrusa a ti poziwai – te słowa pierwsze, utrwalone w języku polskim, zostały wypowiedziane przez Czecha Boguchwała przed rokiem 1270 właśnie w okolicach małej wsi położonej w dolinie Oławy, między Niemczańsko-Strzelińskimi Wzgórzami, nazwanej od imienia fundatora miejscowego opactwa – Henrykowem. Za oficjalnym patronem stał notariusz książęcy Mikołaj. Tuż po jego śmierci, w roku 1228 książę Henryk Brodaty wystawił dokument fundacyjny klasztoru cystersów. Sama wieś była wzmiankowana już sześć lat wcześniej, a w roku 1227 przybyli do niej z Lubiąża pierwsi cystersi. Opactwo obok ziem wokół Henrykowa otrzymało również m.in. lasy pod Ząbkowicami i Starymi Bogaczowicami – w okolicy dzisiejszego Wałbrzycha.
Rozwijające się pod opieką Henryków śląskich opactwo zaskoczył najazd mongolski roku 1241, kiedy to klasztor spłonął, mnisi musieli kryć się po sudeckiej puszczy a kolejny patron fundacji – książę Henryk Pobożny zginął pod Legnicą. Po tym ciosie klasztor podniósł się jednak szybko, a pracowici zakonnicy parali się rzemiosłem, piwowarstwem i młynarstwem, co przynosiło dochody. W roku 1292 miejscowe zgromadzenie było na tyle spore (ok. 80 zakonników i konwersów), że dostarczyło świeżej krwi do Krzeszowa – nowej fundacji klasztornej księcia Bolka zwanego Surowym, pana na Świdnicy i Jaworze. W XIV w. przy opactwie działały browar, piekarnia, młyny i tkalnia a także hospicjum i szkoła. Powstał także obok klasztoru niewielki kościół św. Andrzeja.
Na początku XV wieku klasztor trzykrotnie dotykały husyckie rejzy, w wyniku czego został zniszczony i opustoszał. W kolejnych, niespokojnych latach Henryków trapiły wypady miejscowych raubritterów – Zygmunta von Rachenau z Chałupek (okolice dzisiejszej Błotnicy pod Złotym Stokiem) w roku 1438 oraz znanego wielmoży i watażki Hynka Kruszyny, dzierżącego ziemię kłodzką i lądecki zamek Karpień, który najpierw napadł na Zygmunta, a potem postanowił pójść w jego ślady, pustosząc opactwo w maju 1442 roku.
Henryków na mapie Helwiga (XVI w.)
W roku 1447 opat Jan podjął działania mające na celu odnowę życia zakonnego w Henrykowie, skupiające się zarówno na sekcji ora (liturgia, dyscyplina) jak i labora (praca i sprawy rachunkowe). W roku 1455 henrykowscy cystersi uzyskali zatwierdzenie przywilejów przez króla Czech Władysława zwanego Pogrobowcem. We wsi działał zajazd.
Klasztor henrykowski w XVIII wieku na rysunku F. Wernhera
Klasztor ucierpiał również podczas wojen, które z “królem husytą” – Jerzym z Podiebradów prowadziły miasta śląskie. Cystersi i to przetrwali, a synowie Podiebrada, którzy władali księstwem ziębickim pojednali się z Kościołem Katolickim. Podiebradowicze – wnukowie Jerzego wydali w roku 1498 kolejne przywileje dla opactwa: prawo do założenia karczmy poza klasztorem z wyszynkiem alkoholowym, prawo warzenia własnego piwa i wina oraz ich sprzedaży w dobrach klasztornych. Prestiż klasztoru podniosło też przyznane w roku 1501 opatowi prawo noszenia szat pontyfikalnych i udzielania niższych święceń duchownych Na początku XVI wieku – złotego wieku sudeckiego górnictwa klasztor uzyskał przywileje gwareckie.
Rysunek F. Wernera z Topografii Śląska
W roku 1518 król Ludwik Jagiellończyk potwierdził prawo cystersów do zakładania kopalń i eksploatacji rud.Pomyślna passa szybko minęła – wraz z dotarciem na Śląsk reformacji, na której stronę przeszli dotychczasowi opiekunowie zgromadzenia – książęta z Ziębic. W roku 1539 uwięzili oni opata Wincentego i próbowali przeprowadzić sekularyzację klasztoru, przerwaną dzięki wstawiennictwu króla Ferdynanda I Habsburga. Nie uchroniło to jednak zgromadzenia przez “dezercjami” zakonników skłonnych pójść w ślady Lutra. W roku 1553 miało ono liczyć zaledwie kilku członków, jednak już rok później nowy przeor henrykowski Andreas (były przeor klasztoru w Lądzie, w Wielkopolsce) rozpoczął działania, które powstrzymały wpływy reformacji i przywróciły opactwu dawne znaczenie.
Już w roku 1570 opaci henrykowscy otrzymują upoważnienie generała zgromadzenia kardynała Hieronima do przeprowadzania wizytacji innych opactw na terenie Czech, Polski, Węgier i Austrii. Ten rok znaczy też koniec odrębności księstwa ziębickiego, którego bezpośrednim panem został król Czech Maksymilian II Habsburg. Opat henrykowski obok kamienieckiego brał udział w wymierzaniu sprawiedliwości, pomagając wyznaczonemu przez króla staroście. Na początku XVII wieku opactwo podjęło ważną inwestycję. Tradycyjne założenia architektury cysterskiej w porównaniu np. do benedyktyńskiej ze sławnym opatem Sugerem z Saint-Denis zalecały skromność zdobnictwa. Kościoły budowano proste – w formie bezwieżowych bazylik. Wszystko zmienił barok – architektura okresu reform po Soborze Trydenckim. W roku 1608 kościół henrykowski otrzymał okazałą dzwonnicę, która jednak nawiązywała stylem do gotyckiego ówcześnie kościoła. Na wieży umieszczono epitafium ówczesnego opata Mikołaja ze słowami Psalmisty Domine, dilexi decorem domus tuae et locum habitationis gloriae tuae (por. Ps XXVI).
Podczas wojny trzydziestoletniej klasztor “nawiedzały” wojska obu stron konfliktu, co przyniosło ponowne załamanie i zniszczenia. Nieszczęścia dopełniła dżuma przywleczona do Henrykowa w roku 1633. Z wojny trzydziestoletniej opactwo wyszło z opłakanym stanie i takimi długami, że doszło nawet do umieszczenia miejscowego opata Kacpra w więzieniu za niespłacane zobowiązania. Koniec XVII stulecia przyniósł renesans opactwa, wspieranego przez rządzących Śląskiem Habsburgów. Dokonano przebudowy i rozbudowy zespołu klasztornego w duchu baroku. Barokizację kościoła opackiego zakończono w roku 1698, wówczas też zbudowano po wschodniej stronie kościoła budynek szpitalny, zaś na zachód od kościoła rozpoczęto budowę klasztornych oficyn.
Z roku 1713 pochodzi nowa kruchta z kopułą zdobioną polichromią oraz figurami doktorów Kościoła: św. Ambrożego, św. Hieronima, św Grzegorza Wielkiego i św. Augustyna z Hippony. W 1-szej połowie XVIII wieku konwent osiągnął ponad 50 zakonników. Nabywano nawet dobra na Węgrzech oswobodzonych spod osmańskich wpływów. I wtedy, w połowie XVIII wieku przyszły wojny śląskie, a z nimi bezlitosne pruskie wojska, które kwaterowały w klasztorze i kontrybucje wojenne.
Protestanccy władcy Prus, którzy zajęli Śląsk, niechętnym okiem patrzyli na opactwo. W roku 1801 zamknięto miejscowe gimnazjum i bibliotekę – największą na Śląsku, a w roku 1810 Fryderyk Wilhelm II ogłosił likwidację klasztoru i nacjonalizację jego dóbr. Rozebrano część budynków m.in. niewielki kościółek św. Andrzeja. Resztę nabyła siostra króla Prus Luiza Wilhelmina Orańska. W 2-giej połowie XIX stulecia klasztor przekształcono w reprezentacyjną rezydencję Cystersi wrócili do Henrykowa po II wojnie światowej – w roku 1953 z podkrakowskiego Szczyrzyca, przejmując kościół i część klasztoru, w pozostałej działał PGR, potem państwowe przedsiębiorstwo hodowli roślin wraz z technikum nasienniczym. Pozostała część klasztoru wróciła do zakonu w roku 1990.
Henryków i dziś skupia się wokół zespołu klasztornego, do którego przylega okazały park z ciekawymi okazami drzew, w tym także drzew owocowych. Bazylika mniejsza Wniebowzięcia NMP i Jana Chrzciciela posiada dziś wygląd barokowy nadany podczas przebudowy pod koniec XVII stulecia, choć najwcześniejsze jej fragmenty pochodzą z okresu po najeździe mongolskim (XIII wiek – wschodnia część kościoła). Zachował się gotycki nagrobek księcia ziębickiego Bolka II z połowy XIV stulecia i jego małżonki Jutty. Pozostałe elementy wyposażenia to bogaty śląski barok – ołtarz główny zdobi malowidło Michała Willmanna z końca XVII w. przedstawiające Boże Narodzenie w wizji św. Bernarda z Clairvaux, wizerunek Zmartwychwstałego Zbawiciela oraz posągi fundatorów – księcia Henryka Brodatego i św. Jadwigi Śląskiej.
W kościele zwracają uwagę także ołtarze boczne z barokowymi obrazami, barokowe obrazy (głównie z warsztatu M. Willmanna), ambona z końca XVII w. z wizerunkiem Chrystusa ogłaszającego Słowo Boże prorokom i apostołom oraz, przede wszystkim, piękne dębowo-lipowe stalle z motywami roślinnymi o charakterze renesansowo-barokowym, pierwotnie z 2-giej połowy XVI wieku, zbarokizowane pod koniec XVII w. z dodaniem płaskorzeźb na zapleckach ze scenami z żywota Chrystusa oraz Najświętszej Marii Panny, wzorowane rycinach Willmanna z Księgi Pasyjnej krzeszowskiego opata Rosy i na początku XVIII wieku, kiedy to powstały przedstawienia ojców Kościoła, świętych i patronów cysterskich (m.in. św. Grzegorza, św. Hieronima, św. Benedykta, św. Bernarda oraz papieża cystersa – Eugeniusza III) oraz chórów anielskich.
Henrykowska brama
Bazylika posiada pięć kaplic z obrazami i polichromią. Należą do nich późnogotyckie kaplica Grobu Świętego oraz kaplica Świętego Krzyża z początku XVI wieku oraz barokowe kaplice wschodnie – Trójcy Świętej i Św. Józefa (koniec XVII w) oraz kaplica św. Marii Magdaleny (1753), w której urządzono mauzoleum ziębickich Piastów. Do kościoła przylega barokowy kompleks klasztorny z 2-giej połowy XVII wieku z pięknymi, bogato zdobionymi salami oraz trzema marmurowymi portalami fasady zachodniej (“sądowym”, “klasztornym” i “opackim”). Przed kościołem stoi barokowa kolumna Trójcy Św. z roku 1698, zaś po jego stronie południowej nepomuk z końca XVIII w. Charakterystycznym elementem zespołu dawnego opactwa są też barokowe bramy górna (przy głównej ulicy Henrykowa), zdobiona figurami św. Benedykta z Nursji oraz św. Bernarda z Clairvaux i dolna (przy dawnym wiejskim kościele św. Andrzeja, gdzie dawniej mieszkał proboszcz) z początku XVIII w.
Na południe od budynku klasztoru na przełomie XVII i XVIII stulecia powstał barokowy ogród opacki z rzeźbami przedstawiającymi m.in. alegorie czterech żywiołów (“powietrze” nie zachowało się”), letnim pawilonem oraz oranżerią. Okazały park ciągnący się aż do torów kolejowych (ok. 2 km od wsi) powstał pod koniec XIX w. jako element wspomnianej wyżej rezydencji magnackiej na ziemiach, z których wywłaszczono zakonników. Przez Henryków przebiega szlak niebieski z Ząbkowic Śląskich przez Muszkowicki Las Bukowy do Dobroszowa i na Gromnik.
