Przybysze z Ziemi Świętej
Zakon Rycerski Szpitala św. Jana z Jerozolimy, zwany szpitalnikami lub joannitami, na obszar Sudetów dotarł wtedy, gdy w Królestwie Jerozolimskim źle się działo, to jest w latach 80-tych XII stulecia. Wtedy właśnie powierzono pieczy joannitów kościół farny w mieście Kłodzku, co zatwierdził biskup praski Henryk, natomiast biskup wrocławski Żyrosław II zatwierdził opiekę zakonu nad kościołami w Bardzie i Strzegomiu. W Bardzie jednak zakonni rycerze miejsca długo nie zagrzali, przenosząc się do Tyńca nad Ślężą – w roku 1210 pojawili się na ich miejscu kanonicy regularni. Natomiast w Strzegomiu joannici utworzyli komandorię. Po spustoszeniu spowodowanym najazdem mongolskim w roku 1241 szereg miast i świątyń wymagało odbudowy. Kolejnymi dobroczyńcami zakonu joannitów byli książęta śląscy – wrocławscy, jaworscy i lwóweccy. Oddano pod opiekę szpitalników leżące przy szlaku Via Regia kościoły w Złotoryi i Lwówku Śląskim, gdzie w 2 połowie XIII wieku rozpoczęli budowę murowanych, romańskich świątyń. Romańskie elementy z joannickich kościołów zachowały się w kościele Narodzenia NMP w Złotoryi oraz kościele Wniebowzięcia NMP w Lwówku Śląskim. 2 połowa XIII wieku to także budowa nowego kościoła św. Piotra i Pawła w Strzegomiu, który następnie zastąpiła gotycka bazylika z XIV-XV wieku, również powstała z inicjatywy zakonu.
W roku 1281 książę lwówecki Bernard, zwany Zwinnym, nadał strzegomskim joannitom pas ziemi w Górach Izerskich i na krawędzi Kotliny Jeleniogórskiej między potokiem Zacken (Kamienną) a Plesseną (Małą Kamienną) wraz miejscem zwanym Calidus fons (Gorące źródło), dzisiejszymi Cieplicami. Joannici władali tym terenem około 100 lat (choć część autorów – np. R. Stelmach – twierdzi że już po kilku latach przenieśli się do Lwówka), później znalazł się w posiadaniu rycerskiej rodziny Schoff-Gotsche oraz krzeszowskich cystersów. Część badaczy (por. S. Firszt, A. Paczos: Zagospodarowanie obszarów górskich w średniowieczu w świetle dotychczasowych badań archeologicznych w Kotlinie Jeleniogórskiej, Karkonoszach i Górach Izerskich) wiąże z działalnością górniczą joannitów kamienne i ziemne konstrukcje w otoczeniu doliny Małej Kamiennej, w Górach Izerskich. W roku 1338 joannici z nadania księcia świdnickiego Bolka II Małego objęli kościół św. Jerzego w Dzierżoniowie. Joannici dotarli także do Wrocławia, gdzie wznieśli kościół Bożego Ciała (łącznie na Śląsku w XII-XIII w. powstało 17 placówek fundacji książęcych, rycerskich i biskupich). W XV wieku joannici prowadzili także budowę nowego gotyckiego kościoła Wniebowzięcia NMP w Kłodzku.
Joannici nie podlegali hierarchii diecezjalnej. Obszar Sudetów należał do prowincji czeskiej, obejmującej także Morawy i Śląsk z przeoratem w Pradze. Jako szpitalnicy obejmowali również opiekę nad chorymi – w tym infirmerie (szpitale) w Kłodzku, Złotoryi i Lwówku Śląskim (na początku XVI wieku powstał także szpital w Strzegomiu), jak również pątnikami – np. dom dla pielgrzymów w Lwówku Śląskim. Na Śląsku joannici nie budowali twierdz podobnych do słynnego Kraka des Chevaliers w Palestynie, natomiast wznoszone przez nich kościoły miały charakter obronny. Szpitalnicy inspirowali także swoimi ideałami miejscowe rycerstwo – w roku 1323 dwaj śląscy rycerze Henryk von Schweinichen ze Świn i Konrad von Czirne z Bolkowa wyjechali na Rodos, wyspę na Morzu Egejskim od roku 1309 będącą w posiadaniu zakonu, by bronić jej przed niewiernymi. Świadectwem wpływów zakonu są również spotykane na Śląsku średniowieczne krzyże pokutne w formie krzyża maltańskiego (np. we Wleniu k/Lwówka Śląskiego). Podczas wojen husyckich placówki zakonu (np. w Kłodzku) udzielały schronienia uciekającym przed rejzą kapłanom i świeckim. Niezależnie od kościołów i szpitali joannici obejmowali w opiekę szkoły parafialne (w Kłodzku i Strzegomiu), rozwijając je. Dochodziło również na tle przyznanych przywilejów do sporów joannitów z innymi zakonami – przykładowo w Kłodzku w XIII-XIV w. trwały spory między joannitami a franciszkanami o naruszanie przysługującego tym pierwszym prawa do grzebania zmarłych. Na utrzymanie kościołów, szkół i szpitali szły dochody z przyznanych dziesięcin nadań ziemskich. Przykładowo kłodzcy joannici otrzymali w XII w. od biskupa praskiego prawo pobierania miejscowych dziesięcin, w kolejnych stuleciach od władców i miejscowych rycerzy posiadłości w Korytowie oraz czynsze w Bystrzycy Kłodzkiej, strzegomscy – dobra w Pasiecznej i Lusinie, tynieccy – dziesięciny z Tyńca, Piławy, Glinicy, Gosławic i Młodoszowic. Dobroczyńcami zakonu byli książęta, rycerze, ale i bogaci mieszczanie.
Tu można odwołać się do historii zakonu, który powstał z inicjatywy mieszczan właśnie, pochodzących z italskiego Amalfi, skupionych wokół bł. Gerarda Thoma. Założyli oni szpital w Jerozolimie, a po I krucjacie zorganizowali się w zakon rycerski zatwierdzony bullą papieża Paschalisa II z 1113 roku. Po upadku Jerozolimy w roku 1187 joannici przenieśli sie do Akki i Margat, zaś po zdobyciu całkowitym Outremer przez muzułmanów w roku 1291 na Cypr, po czym, jak wyżej wskazano, w roku 1309 na wyspę Rodos, zmuszając Bizantyjczyków do ustąpienia. Joannici przetrwali na Rodos pod tureckimi atakami do końca roku 1522, kiedy to siły Sulejmana Wspaniałego po 6-miesięcznym oblężeniu zmusiły wielkiego mistrza do kapitulacji. W roku 1530 cesarz Karol nadał zakonowi w wieczyste lenno wyspę Maltę, którą tak mężnie obronili przed Portą w roku 1565. Koniec państewka joannitów na Malcie przyniósł Napoleon Bonaparte, zajmując ją w roku 1798 podczas wyprawy na Egipt. Co ciekawe, protektorat nad zakonem zaoferował wówczas… car Rosji Paweł I, który zaproponował także papieżowi Piusowi VII schronienie po uprowadzeniu jego poprzednika Piusa VI z Rzymu przez Francuzów. Na zamieszaniu skorzystali Anglicy, którzy nic do tej pory wspólnego z Maltą nie mieli, w roku 1800 wylądowali na wyspie i nie oddali jej zakonowi nawet po upadku Napoleona. Na obszarze Sudetów upadek znaczenia zakonu wiąże się z okresem XVI wieku, po wystąpieniu Lutra, kiedy to “protestujące” przeciwko Kościołowi rzymskiemu szlachta i mieszczaństwo regionu zaczęli przejmować obiekty zakonne. Tak stało się np. z kościołem Wniebowzięcia NMP w Kłodzku.
Przydatne wybrane pozycje:
S. Firszt, A. Paczos A.: Zagospodarowanie obszarów górskich w średniowieczu w świetle dotychczasowych badań archeologicznych w Karkonoszach i Górach Izerskich, w: Człowiek i środowisko w Sudetach
R. Heś: Joannici na Śląsku w średniowieczu
T. W. Lange: Szpitalnicy, Joannici, Kawalerowie Maltańscy
R. Stelmach: Dokumenty śląskich komend joannitów w zasobie Centralnego Archiwum Państwowego
w Pradze, „Archeion”, 102, 2000, s. 111–133; http://www.archiwa.gov.pl/pl/wydawnictwa/epublikacje/w26.html
R. Stelmach: Dokumenty do dziejów komendy joannitów we Lwówku Śląskim zachowane w Centralnym Archiwum
Państwowym w Pradze, „Rocznik Jeleniogórski”, 33, 2001, s. 59–72, http://jbc.jelenia-gora.pl/publication/1190