Miasto (ok. 5 tys. mieszkańców) i uzdrowisko nad Bystrzycą Dusznicką, u podnóży Gór Bystrzyckich. Mimo, iż w zasadzie rozłożone w głębokiej dolinie, Duszniki są najwyżej położonym kłodzkim uzdrowiskiem (pomijając nawet należący do administracyjnych granic miasta Zieleniec sięgający aż 900 m n.p.m.). Różnicę można czasami odczuć na własnej skórze przejeżdżając kilkanaście kilometrów z leżącej niżej, na skraju Kotliny Kłodzkiej – Polanicy-Zdroju. Najpierw była warownia na górze Gomoła wznoszącej nad pobliską przełęczą, zwaną dziś Polskimi Wrotami, przy ruchliwym szlaku handlowym z czeskiej Pragi na Śląsk. Drewniany gród stał tu przypuszczalnie już w X stuleciu, choć pierwsze wzmianki o murowanym zamku pochodzą z połowy XIV wieku. Zamek stanowił siedzibę mini-księstewka, do którego należały również Duszniki, a same dzieje forteczki mogą służyć za kanwę dłuższej gawędy.
Podczas wojen husyckich zamek objął we władanie nasz rodak – husyta Piotr zwany Polakiem, który nękał stąd przeciwników Kielicha. W roku 1433 zamek odbito z rąk husyckich, a po klęsce taborytów pod Lipanami zagnieździli się w nim rycerze, którzy dość powierzchownie traktowali kanonu właściwe dla swojego stanu. Panem na Homolu był przez pewien czas słynny Hinko Kruszyna. Na początku XVI wieku warownia znalazła się w rękach rycerza Zygmunta Kauffunga, który swoją barwną rozbójniczą karierę skończył dopiero w roku 1534 na szafocie w Wiedniu. W 2-giej poł. XVI w. opuszczony zamek popadł w ruinę a miejscowi właściciele ziemscy przenieśli się do pałacu w Dusznikach.
Same Duszniki istniały sobie u stóp Homoli, przy wspomnianym trakcie praskim co najmniej od początku XIV wieku i dość szybko uzyskały prawa miejskie. W tym czasie Duszniki nie miały jeszcze wiele wspólnego z wodami mineralnymi, choć ich występowanie wzmiankowano już w początku XV wieku. Działała tu kuźnica, w której wytapiano rudy żelaza (zresztą “metalurgiczna” przeszłość powróciła do Dusznik na początku XIX wieku, kiedy to w dolinie powyżej miasta posiadała hutę rodzina Mendelssohnów – których bratankiem był Feliks od Marsza weselnego, sam kompozytor w okresie swojej młodości odwiedził zresztą rodzinną posiadłość).
Duszniki w roku 1737 w litografii Pompejusa (wg F. Wernera)
Po dusznickiej hucie nie ma dziś śladu. Za to, przy wjeździe do miasteczka zachował się inny ślad minionych dziejów – młyn papierniczy. Papiernia istniała w Dusznikach już w połowie XVI wieku, kompleks zabudowań, który przetrwał do dzisiaj pochodzi z początku XVII stulecia. W młynie działa obecnie Muzeum Papiernictwa gromadzące eksponaty z dziejów przemysłu papierniczego, można zapisać się na udział w warsztatach muzealnych, a także nabyć czerpany papier wytworzony metodami rękodzielniczymi. Podobnie, z początku XVII wieku, z roku 1605 pochodzi pierwsza wzmianka o jednym z miejscowych źródeł mineralnych. Po wojnie 30-letniej, w której obie strony i szwedzka, i cesarska dokuczyły mocno mieszkańcom okolic, nastąpił ponowny, szybki rozwój miasta, które obok produkcji papieru, jak wiele sudeckich mieścin parało się tkactwem i handlem suknem. W sierpniu 1669 roku przez Duszniki przejeżdżał eks-król Jan Kazimierz, udając się po abdykacji do Francji, zatrzymując się w gospodzie “Pod Czarnym Niedźwiedziem”. Budynek gospody i dziś można sobie obejrzeć na pochyłym dusznickim rynku, otoczonym renesansowymi i barokowymi kamieniczkami (najstarsza z końca XVI w.), w tym ratuszem z zegarem. W owym rynku znajdował się ongiś browar gdzie, jak pisał K. F. Mosch w przewodniku z 1821 roku, warzono “przednie piwa“. W roku 1725 stanęła w rynku barokowa kolumna maryjna jako wotum za ocalenie przed zarazą.
Na karierę uzdrowiska Dusznikom przyszło czekać jeszcze sto lat. W roku 1748 r. miało miejsce badanie miejscowego źródła wody mineralnej należącej do szczaw wodorowęglanowych, wapniowo-sodowych. Wkrótce potem zaczęły powstawać urządzenia zdrojowe (m.in. altana nad źródłem, potem murowany pawilon) i gościńce dla kuracjuszy. Na początku XIX wieku Duszniki były już jako kurort stosunkowo popularne – w l. 1802-1805 w centrum uzdrowiska wzniesiono “dom kultury”, zwany dziś Dworkiem Chopina. W przewodniku Moscha z roku 1821 wspomniano: “do kąpieli prowadzi droga w kształcie grobli (…) Grobla ta idzie przez łąki, jest wysypana, okopana po obu stronach rowami i przyozdobiona dwiema rzędami topoli.” Mosch wymienia zimny i gorący (z cembrowiną) zdrój, łazienki z wannami oraz tak zwaną łaźnię ubogich. W dusznickim zdroju odbywają się, niezależnie od corocznego sierpniowego festiwalu, dość często koncerty. Muzyka, głównie Szopena, przypomina odwiedziny kompozytora, w sierpniu (a jakże!) 1826 roku, kiedy to 16-letni wówczas Fryderyk przybył tu dla poratowania słabego zdrowia, zachęcony rekomendacją swego nauczyciela – Józefa Elsnera, który odwiedził Duszniki w roku 1818.
Chopin raczył się górskim powietrzem i leczniczą serwatką, z mleka z pobliskiej Koziej Hali, którą tak opisywał wspomniany Mosch: “zaprowadzono na zachód kąpieli (…) zaraz przy podstawie Orlicy znakomitą mleczarnię. W tej utrzymują się kozy i oślice, które się pasą na pochyłości tej góry a od których mleko noszą co rano do łazien. Z tego więc robi się serwatka, co już należy do aptekarza, mleko podług zwyczaju zaprawia się podpuszczką otrzymaną z cielęcych żołądków (…) Robią się jeszcze inne gatunki serwatek, jako to serwatka z tamaryndów, kremortartaru, ałunu, gorczycy i chiny, z których jednakże każdy gatunek robi się stosownie do przepisu miejscowego lekarza podług potrzeby i różnicy chorób. W łazienkach tak letnich, jak i zimnych zdrojów są namyślne kominki do utrzymywania serwatki ciepło przez czas kuracji. Z pomienionego dopiero związku: klimatu, mineralnej wody i serwatki wypływają więc owe wielkie skutki lekarskie, którymi kuracja dusznicka słynie.”
Tzw. Dworek Chopina
Szopen wziął również udział w koncercie charytatywnym. Spacerował także po okolicy, co zalecał Mosch w swoim przewodniku, polecając zwłaszcza pobliskie Podgórze (Kohlau), “którego skromne chaty wyglądają jakby do malowania a za tymi spadzista góry ściana, są powabne widoki, które ciekawego widza w tę stronę pociągają.” Już w roku 1897 w dusznickim parku zdrojowym pojawił się obelisk z popiersiem kompozytora ufundowany przez Polaka Wiktora Magnusa (to ten schowany za świerkami i drewnianymi owocami drzew różnorakich w skali nieco większej niż naturalna). Drugi pomnik poświęcony Szopenowi stoi przed samym “dworkiem” i pochodzi z lat 70-tych XX wieku. Pod koniec XIX wieku do Dusznik dotarła linia kolejowa z Kłodzka do Kudowy – tory poprowadzono wysoko na zboczach wzgórza nad miejscowością. Miejscowością, która wyraźnie podzieliła się na część miejską i uzdrowiskową.
W tej pierwszej części, oprócz opisanego wyżej rynku i młyna papierniczego uwagę zwraca wzniesiony na pagórku kościół św. Piotra i Pawła. Zbudowany w 1-szej połowie XVIII wieku i przebudowany w 2-giej połowie tegoż stulecia (sklepienia prezbiterium i prospekt organowy) oraz w XIX w. posiada wieżę (XVII w.) i wyposażenie (renesansowa chrzcielnica z 1560) ze starszej świątyni. W ogóle parafia w Dusznikach istniała już na początku XIV stulecia. Najciekawszym elementem wnętrza świątyni jest słynny wieloryb – ambona o kształcie wielkiego walenia z rozwartą paszczą, z której głoszono kazania (ok. 1730). Epopeja Jonasza jak żywa. Wysoką wartość posiada obraz ołtarzowy Piotra Brandla przedstawiający rozstanie Apostołów Piotra i Pawła oraz ołtarz w kaplicy pogrzebowej, jak pisał w swoim przewodniku z roku 1821 K. F. Mosch “uważany za arcydzieło kunsztu rzeźbiarskiego. Wyraża on 14 Wspomożycieli, którzy otaczają jedną z najpiękniejszych Panien Maryi.” Kaplica Trójcy Św. na Wzgórzu Rozalii została wzniesiona pod koniec XVII wieku jako wotum za ocalenie okolicy przed szalejącą w ziemi kłodzkiej zarazą. Sięgnijmy znów do przewodnika Moscha: “Ponieważ w 1679 i w następujących latach, gdy w Hrabstwie powietrze grasowało, małe dzieci z Dusznik (Reinerz) szły w procesji z chorągiewkami w rękach na górę, gdzie śpiewaniem i modłami błagały Boga o oddalenie powietrza. Wkrótce i starzy poszli za dzieci tych przykładem i uczęszczali podobnież na górę, co gdy się działo, powietrze jak gdyby biczem z Dusznik wypędził. W kilka lat potem (…) z wdzięczności wystawiono więc w tym miejscu kaplicę.” W roku 1704 przy kaplicy powstała pustelnia działająca do roku 1806. Po II wojnie światowej erem rozebrano a kaplicę zamieniono na muzeum festiwali szopenowskich.
W samym zdroju mało jest zabytków – mamy za to wąski, ale dość długi park z zabudową uzdrowiskową. Zwraca w nim uwagę tzw. Dworek Chopina – dawny dom uzdrowiskowy z pocz. XIX w, w którym w roku 1826 dał koncert Szopen. W pijalni, odnowionej po powodzi w roku 1998, biją wypusty dwóch szczaw: “Pieniawy Chopina” i “Jana Kazimierza”, obecnie płatne. Zamknięto nawet zewnętrzne ujęcie “Pieniawy” w parku i cenna woda się przelewa. Uwolnione pozostają źródła “Agata” i “Jerzy”, położone przy deptaku ok. 0,5 km w stronę miasta. W parku znajduje się także Fontanna Kolorowa oferująca pokazy światła i wody. Okolice Dusznik są dobrym terenem do spacerów i dalszych wędrówek. Obok popularnego schroniska “Pod Muflonem” skąd roztacza się widok na miasto, warto się wybrać do Zieleńca, niekoniecznie na narty, lecz choćby dla podziwiania pięknego widoku obejmującego niemal całą Kotliną Kłodzką lub do położonego po drodze, na wyrównanej wierzchowinie Gór Bystrzyckich (największy zalesiony labirynt w Sudetach) tzw. Topieliska. Od wiosny 2012 dolna droga do Zieleńca (doliną Bystrzycy Dusznickiej, obok Topielisk) jest przejezdna w obu kierunkach. W Zieleńcu obok wyciągów znajdziemy kamienny neoromański kościółek św. Anny z przełomu XIX i XX w., w miejscu XVIII-wiecznej drewnianej budowli. Na sąsiadującym cmentarzu stoi piaskowcowa grupa Ukrzyżowania z końca XIX w.
Zarówno z Zieleńca, jak i z głównej części Dusznik-Zdroju prowadzą liczne szlaki turystyczne:
– szlak czerwony (odcinek Głównego Szlaku Sudeckiego) prowadzi z Lasówki tzw. Autostradą Sudecką przez Zieleniec i Kozią Halę do Dusznik-Zdroju, a następnie przez Wzgórza Lewińskie do Kudowy-Zdroju,
– szlak zielony prowadzi z Polanicy-Zdroju przez Torfowisko pod Zieleńcem do Zieleńca i dalej przez Orlicę i Kozią Halę do Miejskiego Lasku pod Lewinem Kłodzkim,
– szlak niebieski z Zieleńca prowadzi do Masarykowej chaty na czeskiej granicy,
– szlak niebieski z Przeł. Spalonej prowadzi przez okolice Torfowiska pod Zieleńcem (Rozdroże pod Bieścem) i DW “Pod Muflonem” do Dusznik-Zdroju i dalej przez Skały Puchacza do Karłowa w Górach Stołowych,
– szlak żółty prowadzi z Polanicy-Zdroju przez Szczytnik i Szczytną do Dusznik-Zdroju i dalej przez Złotno na Skalne Grzyby.
Kościółek cmentarny w Dusznikach (Pompejus)
PROPOZYCJE WYCIECZEK
NA PAŃSKĄ GÓRĘ
NA WIELKĄ DESZTNĄ Z ZIELEŃCA
Z ZIELEŃCA W MASYW ORLICY
w okolicy:
Jarkowskie Piekło
Lewińskie kopy
Lewińskie łąki
Wzgórza Lewińskie